Deze week gelezen: Stephan Enter, Richard Osinga

Stephan Enter, Richard Osinga: de redactie las een mooie, broeierige roman die subtiel grote verschillen aanraakt, en een mozaïekroman met mindere en ijzersterke verhalen.

*

Daan Stoffelsen: Stephan Enter, Pastorale

Het was de ochtend na de winnaarsvergadering in Leeuwarden, mijn ontbijtgezelschap was nog niet op, maar ik was al buiten geweest, het was al licht en vijf graden. Dus ik schoof de lekkere stoel naar het raam en pakte mijn boek. Ik begon aan Stephan Enters roman Pastorale, een zomer ontplooide zich. De vijfde, weer een titel van één woord, en net als bij zijn vorige romans deed hij er ongeveer vier jaar over. Uit zulke termijnen spreekt al een zekere ambachtelijkheid, en misschien impliceert dat saaiheid – dat is in Enters geval onterecht. Hij schept sfeer, creëert heel precieze scènes, natuurlijke dialogen, maar ook drama, een wereld van conflicten, die in Pastorale althans van de hoofdpersonen afglijdt. Een erg mooi en goed boek.

Zo begint het: ‘Oscar liet de woorden van de leraar los – hij wist alles al. De hele klas wist het al, van het ongeluk.’

*

Het lijkt alsof ik hier een voorschot neem op de Bookspot Literatuurprijs 2020. Dat is niet helemaal zo. In de eerste plaats: wat in de jury gezegd wordt, blijft in de jury. Zo hoort het. Je kunt hier gissen naar mijn smaak (een afgrijselijk woord, een gevoel dat suggereert dat argumenten ontbreken) en poëtica (iets vergelijkbaars, maar dan iets wat schrijvers én lezers kunnen hebben, iets waar je wel over kunt praten), maar wat hier staat, is slechts een beginpunt, en een van de zeven – een jurylid is nooit alleen. 
En ten tweede: de organisatie is helemaal niet mijn zaak. Ik ben even een jurylid zonder literaire prijs, althans een prijs zonder prijzengeld en naam (mijn voorstel: de Boekprijs, parallel aan beroemde najaarsprijzen als de Buchpreis en de Booker. Misschien de Losse Boekprijs, om het onderscheid met de Vaste Boekenprijs te onderstrepen), en dat voelt vertrouwd, als een recensent zonder krant, misschien is dat mijn functieomschrijving.
Maar wat mij opviel, afgelopen week bij de uitreiking, een week na de eerste zin van Pastorale, was dat 1. de schrijvers net als hun boeken heel aardig en slim waren, wat mij betreft zetten we ze vaker bij elkaar, voor langere gesprekken, en 2. het jurywerk als een corvee werd benoemd. Dat is onzin. Honderden boeken beoordelen is een klus, vooral omdat de paar mooiste en beste boeken de vele mindere boeken wel erg veel minder laten lijken, en dat kost tijd en ruimte (ca. twintig dozen boeken zoeken een andere plek). Maar een winnaar is nooit alleen, je treft auteurs die je niet eerder las, proeft debuten en leest je in in onderwerpen die nooit op je pad kwamen. Ik ben een ontdekker zonder Nieuwe Wereld, en dat voelt heel comfortabel.

Ook in die zin is Enter lezen geen jurywerk, net als mijn andere leeservaringen van de afgelopen weken, zijn boeken zijn van het Oude Continent, gekende kwaliteit. Maar ongetwijfeld gaat dit boek mee, als de jury weer aan de slag gaat.

*

Die eerste zinnen van de roman zijn al erg sterk: we leren meteen Oscar kennen als een goede, afwezige leerling (5-VWO), en het verhaal begint. Dat ongeluk is de katalysator van de roman, van Oscars deel van de roman, dan. Want zijn zus, Louise, een overtuigd atheïst en studente Engels die besloten heeft te stoppen met haar minnaar en haar studie, volgen we in de andere helft. Ze spreken elkaar amper, ze leven deze hele landerige zomer langs elkaar heen in Brevendal, het dorp waarin dat sowieso de standaard is.

Want Jonkie heeft een ongeluk gekregen, en Jonkie is een Molukker, en die gemeenschap leeft totaal gescheiden van de Nederlanders in Brevendal (Enter groeide op in Barneveld, ik herken als streekgenoot een aantal locaties). En Brevendal wás al gesegregeerd langs de lijnen van kerkgenootschappen. ‘Er werd gegroet en begroet, zij het vooral naar leden van gelijke gemeente – ten opzichte van andersgezinden werden blikken discreet ontweken; naar de al te gehaaste fietser en de te frivool gekleden werd wel weer gekeken maar met afkeuring,’ schrijft Enter. 
In dat dorp is het wonderbaarlijk dat Oscar bevriend raakt met Jonkie – hij moet hem zijn huiswerk thuisbrengen – en verliefd raakt op diens zus, en dat Louise vriendschap sluit met Maarten, de zoon van de nieuwe dominee. Maar het gebeurt, en het levert mooie scènes op, confrontaties die geen pijn doen maar wel broeien – de ontmoeting met die Molukse zus, een etentje daar, Louises roeitochtje met Maarten, de familiemomenten in het versleten landhuis waar ze wonen. En in toenemende mate pijnlijke scènes die Enter bijna zakelijk afhandelt, het is helemaal niet zo’n pastorale, dat Brevendal.

Enter doet dat heel knap, in afwisselende hoofdstukken. Broeien is wel het juiste woord, al heeft een goed verstaander genoeg aan een half beeld. Direct na de eerste twee zinnen lijkt de in geloofs- en dorpsgemeenschap gevangen Brevendaller in beeld te komen:

‘Zijn aandacht zwenkte – via de formules op het krijtbord, de reikende vinger van een jongen links vooraan – en kwam tot stilstand bij de uit zonlicht gegoten vensterbank naast hem, waar een bromvlieg zich woedend stukvloog op het raam. Oscar hoorde zichzelf zuchten; er was een groot verschil tussen hem en het insect – want dat was onvermoeibaar, het stortte zich keer op keer met blinde haat op de transparante barrière die het van de vrijheid scheidde.’

‘De uit zonlicht gegoten vensterbank’, ja. Het loopt niet goed af met deze vlieg. En er zijn meer momenten dat je Pastorale symbolisch kan lezen. De roeiscène is een pure idylle:

‘Hij knikte, scheen zich nu op zijn gemak te voelen. Ze bracht de sigaret naar haar mond, hield hem daar, voelde zich opgaan in de trage voortgang van de boot en van het landschap dat haar steeds opnieuw omsloot en dan opeens weer achter haar wegdreef. Het bos trok zich terug, de hemel spande zich weids en leeg boven haar. Aan weerszijden schoven de oevers kalm voorbij, vol gezoem en vlinders en bloeiende kruiden en zo dichtbegroeid dat alles wat zich erachter bevond verborgen bleef. Ze sloot haar ogen even. Luisterde naar het zachte ritmische geklok en geplons van de riemen en ver in de hoogte het ijle gegil van gierzwaluwen. Het leek lang geleden dat ze dit had ervaren – dat de wereld nergens zo vredig was als op een boot in het water. De zon drong met een karmozijnen gloed door haar gesloten oogleden; soms veranderde de tint – als ze door de koele schaduw onder overhangende takken schoven.’

Verfijnde natuurlyriek, waarin het gesprek kabbelt en langzaam de wind opsteekt. ‘De zon verdween achter een wolk.’ En dan: ‘Aan de horizon welden blauwgrijze wolken. Daarboven leek de zon weg te zinken in een parelmoeren holte.’ Ik twijfel, Jan, of karmozijn en parelmoer in jouw categorie van zilverig en theegroen passen, maar het klopt wel, Enter schept hier een onbezorgde sfeer, ver van de omgeving die Louise en haar nieuwe vriend beklemt. Heel makkelijk kan Louise hem zeggen dat ze stopt met haar studie. Moeizamer gaat het als Louise hem wat vraagt:

‘“Geloof je nog?” vroeg ze.
Hij lachte, schudde kort zijn hoofd zonder zijn roeibeweging te onderbreken.
“Heb ik iets geks gezegd?”
“Nou – dat nog verraadt al alles.”
“Zoals?”
“Dat jij het normaal vindt om niet te geloven.”’

(Een heel natuurlijke dialoog, tussen gelijken.) En dan zet het onweer in, bij de terugtocht komen ze vast te zitten, drijfnat komen ze thuis. Het lijkt dus even met elkaar op te gaan: het oneens zijn en het verslechterende weer. Maar het is eigenlijk een boek lang bijna uitsluitend lekker weer. En wat verwacht je anders in een Pastorale dan dit idyllische landleven? Alleen dwalen de schaapjes af. De idylle is bedrieglijk, als je de zon volgt (24 x in het boek, 11 x zonlicht) stuit je op het gewelddadige dieptepunt van het boek: ‘Op dat moment stompte iemand hem vol in zijn gezicht en werd alles om hem heen helwit – alsof hij op een mooie middag achterover in het gras lag en in de zon staarde.’

Het is ook de laatste zin van een hoofdstuk, punt, waarna Enter Oscar wat tijd gunt om te herstellen. Het gaat daarna amper over de pijn, en zowel broer als zus blijken in de roman ijzersterk in het wegredeneren van moeilijke episodes, en over de vervelende dingen heenpraten, wat een bedrieglijke oppervlakkigheid geeft. (Tegelijk spreken ze elkaar amper, wat nog tot nieuwe misverstanden en een laatste ongemakkelijke confrontatie lijkt, en waarna alles weer terug lijkt in zijn oude groeven.) Bedrieglijk, want juist door de verbroedering tussen Oscar en Jonkie en tussen Louise en Maarten zie je de grote verschillen, de onmogelijkheid die te overbruggen, de eindigheid van deze zomer die op zich al in al die scènes het einde in zich herbergde. Op pagina één, Oscar: ‘En hij wist, met grote innerlijke zekerheid, dat het leven dan iets wonderbaarlijks voor hem in petto had – dat ergens in de toekomst, op een onbekende plek, een heel bijzonder geluk op hem wachtte.’

En halverwege, Louise: ‘Maar je kon nog zo veel terughalen – en ze doorzag opeens dat dit het was, dat dit het wezenlijke was waardoor die herinneringen haar vanochtend ontoereikend en armzalig hadden toegeschenen: er zou altijd iets aan ontbreken en dat was de verwachting, de eindeloze mogelijkheden naar de toekomst die elk moment in zich had meegedragen. Herinnering had geen hoop, geen fantasie, geen spanning. Zelfs al lukte het je alles weer voor de geest te krijgen, elke beweging, kleur en geluid en elke geur van een bepaalde situatie, dat ene, de verwachting, was er voorgoed uit verdwenen – dat zou je, behalve misschien soms in een droom, nooit meer terugkrijgen.’

Maar is er überhaupt een toekomst? Deze broer en zus denken na over het open einde waarmee Enter dreigt – maar ze hebben geen antwoord. Dat is even hoopvol als droevig.

Van Oorschot gaf Pastorale uit.

Jan van Mersbergen: Richard Osinga, Wie de rechtvaardigen zoekt

Aan de basis van de nieuwe roman van Richard Osinga — Wie de rechtvaardigen zoekt — staat het idee van de rechtvaardigen, zesendertig mensen die door de eeuwen heen op aarde zijn en zonder wie de aarde vergaat. Of zoals Alexander Süßkind het in de dertiende eeuw verwoordde: ‘Die personen, die elkaar niet kennen, houden de wereld in stand.’
Loopt er nog een rechtvaardige rond, dan zitten we goed. Schitterend idee, want wie zijn die rechtvaardigen? Osinga zoekt ze op, in zesendertig hoofdstukken die terugtellen naar één.

Rechtvaardig, dat ben je door kleine dingen.
Borges beschreef ze: wie een slapend dier aait, wie met plezier de wortel van de boom ontdekt, de pottenbakker die een kleur en vorm bedenkt. Heel mooi idee.
Helaas is de laatste rechtvaardige in Auschwitz vermoord. Of zijn er nog rechtvaardigen?

In een sterke beschrijvende derde persoon vertelt Osinga over de verschillende personages, en over de linken die zij wellicht hebben met elkaar, als rechtvaardigen.
Opvallend aan de manier van vertellen zijn de uitgebreide gesproken dialogen, die Osinga volledig weergeeft, en de lengte van de gesproken tekst. In het eerste stukje wordt ene Xin gevolgd die met haar vriendje Vasili een gesprek voert over slimme algoritmes en over technische manieren om het aantal kliks die een krantenkop gaan krijgen te voorspellen. In het gesprek neemt Xin zestien regels het woord, zonder dat de ander reageert, iets vraagt, knikt of afhaakt, en ze is nog niet klaar, want: ‘Ze kijkt naar haar gelakte nagels en vervolgt voordat Vasili weer iets vriendelijks kan zeggen.’ En weer praat ze zes regels.
Dat is een monoloog van ruim tweehonderd woorden, over een interessant onderwerp, zeker voor de lezer, maar de dynamiek die een gesprek tussen twee personages kan hebben is ver te zoeken. Bovendien is het heden waarin het gesprekje plaatsvindt op die gelakte nagels na onzichtbaar. Veel informatie dus, en zelfs de personages lijkt dit te beseffen:

‘De conclusie is dat het niet werkt, zegt Vasili droog.’

De jongen met Oost-Europese roots heeft wel door dat Xin doorratelt, en gelukkig weet Osinga het ook. Hij schakelt snel verder, terug naar de rechtvaardigen en Borges, waar Xin van op de hoogte is. Xin gaat zoeken. Ook heeft ze nog een plan uitstaan waarbij alle informatie die in boeken aanwezig is op een Google Translate-achtige manier wordt bijeengeraapt. Spannend inventief idee, dat ver van mij en van het personage afstaat. Ik wil die rechtvaardigen zien die een slapend dier aaien of een pot bakken. Maar dat is natuurlijk wat Xin doet, in onze tijd. Even nadenken, en het cirkeltje is rond.

In het tweede stukje komt Terzin Kamilov in beeld. Hij gaat direct dood en zijn zoon stoort zich aan de gebrekkige internetverbinding. In vier korte alinea’s zet Osinga weergaloos de wereld van deze vader en zoon neer. Verder in dit mooie hoofdstuk wordt iedere paragraaf begonnen met dezelfde eerste zin: Terzin die zijn laatste adem uitblaast. Die truc maakt het verhaal wat op zichzelf staand en vormelijk, het vraagt wel iets om door te lezen. Toch is het verhaal van deze mannen helder, strak en aangrijpend. Ook afstandelijk, en juist dat is mooi gedaan. Koel vertellen brengt meer over op de lezer dan het invullen van de emoties van Xin in het vorige hoofdstuk.
Het teruggrijpen op een verleden werkt minder soepel. Ik wil die vader zijn laatste adem uit zien blazen, en wellicht is het een kapstok om zijn verleden en dat van zijn zoon aan op te hangen, wanneer er nog verder terug in de tijd gekeken wordt, en scènes grotendeels in de voltooid verleden tijd geschreven zijn, moet de lezer te ver terug. Dat is te ver weg. De adem van Terzin was zijn laatste, een adem zo ver weg is niet voelbaar.
Vertellen over een handeling in 1307 is geen probleem: ‘Hij stierf op Yom Kipoer in 1307.’ Prima, maar in het hoofdstukje over de Russen wordt net het moment voor zo’n gebeurtenis verteld: ‘De jongen had de kamer verlaten voor Terzin zijn uitleg had kunnen geven.’ Had verlaten en had kunnen geven, dat zijn vijf werkwoordvormen, terwijl drie voldoende zijn: ‘De jongen verliet de kamer voor Terzin zijn uitleg kon geven.’ Gezien de tijd klopt het wel, het leest alleen zo stroperig.

Heerlijk, als Osinga in het volgende hoofdstukje de tegenwoordige tijd aanhoudt. In ieder geval de eerste bladzijde. Dan lees ik de film van wat er nu gebeurt, en dat is een mooie film. Dan sla ik de bladzijde om en is daar weer het verleden van de opgevoerde Mirza, en na een witregel schuif ik weer verder weg in de voltooid verleden tijd. Ik wil die Mirza nu volgen. Het is dus even zoeken naar het nu, dat verderop weer terug komt. Het geschuif met tijden maakt het wel moeilijk constant mee te leven met deze mensen. Het is Back to the future, maar dan op iedere bladzijde heen en weer terug.
Jammer, want de beelden en verhalen en de verteltrant in het nu zijn heel goed. ‘Ze kijken naar de sneeuw,’ sluit een passage af. En verderop wordt een stukje beëindigd met: ‘Ze slenteren verder door de sneeuw.’ Laat me lekker met die mensen naar de sneeuw kijken en slenteren. Dat is voldoende, dan leef ik mee, dan voel ik mee. De lading die het verleden moet geven doet de sneeuw vervagen en leidt mij als lezer naar mijn hoofd. Naar Zwitserland, de herfst, een concern met een deeltjesversneller. Sneeuw, dat zijn voldoende deeltjes.

Die lange monologen, verpakt als dialogen, past Osinga vaker toe. Dat leest stroef. Neemt niet weg dat er ook erg sterk geschreven stukken in staan, die kernachtig zijn en een eenvoudig idee omvatten, zoals het verhaal van de dronken tangodanser in Bangkok, een mooie combinatie van plaats, tijd en personage, en het verhaal van de man die voor Buitenlandse Zaken moet beoordelen of asielaanvragen in orde zijn.
Hij verzint een bepaald kenmerk van een geloof, zoals dat het verboden is om krukjes met drie poten te fabriceren, en als er dan in Nederland een man asiel aanvraagt omdat hij in zijn thuis land dat soort krukjes maakte, dan is direct duidelijk dat het verhaal onzin is. Het verspreiden van verzinsels om de waarheid te achterhalen. Het verzinsel is ter plekke een geloof geworden, want zonder dat de gelovigen weten waarom bidden ze richting Jeruzalem. Het is gebaseerd op een oud verhaal. Het verzinsel heeft de realiteit achterhaald. Bijzonder mooi verhaal, en bovendien strak opgeschreven en verweven met de gezinsvorming van deze man, die gezien de achtergrond van Osinga (diplomatiek) sterk op de schrijver zelf lijkt.

Zo wisselen sterke passages en hoofdstukken die erg op afstand zijn en die vooral opgebouwd zijn volgens de stugge vertelvorm waarin een van de personages uitgebreid het woord neemt, als een monoloog of preek, elkaar af. De derde persoon werkt goed als het verhaal klein, persoonlijk en kernachtig is. Niet als personages de ruimte nemen bladzijden lang te vullen met hun ideeën. Een hoofdstuk over revolutionairen zit vol theorie over geloof en het verlies van God en vertrouwen, en wordt afgesloten met een zin over een vader en een zoon: ‘Hij leidt hem naar de moestuin en legt de hand van zijn zoon op de bloesem van de komkommer.’
Dat voelen en het contact tussen vader en zoon vertelt meer dan de eindeloze monoloog die de vader daarvoor afstak over het bestaan van God, de Koran, moslimjongeren en bloesem. Een monoloog is moeilijk te voelen.

Op deze manier, met deze vertelvormen en de op het eerste oog lukraak gevonden personages die over de hele wereld opduiken – een Zweedse, een Serviër, eentje met een moeilijke Arabische naam, personages op Calabrië, Japan, in Ethiopië waar opeens een ik-verteller het woord neemt, in India – is het moeilijk mee te leven. De lezer weet dat er een verband moet zijn, en de afzonderlijke hoofdstukjes geven sporadisch aanwijzingen, ze nemen niet weg dat de lezer ze inwisselbaar vindt. Zesendertig personages met hun plaats, tijd, verhaal, dat gaat op elkaar lijken.
En dus bladert de lezer door de pagina’s op zoek naar een bondig kernachtig stukje proza dat zo klein en persoonlijk is dat het wel medeleven oproept, dat groter is dan het kleine verhaaltje. En aan het einde, terug in de tijd, vindt de lezer wellicht de missende link en komt de lezer tevens uit bij het mooiste hoofdstuk waarin ook herhalende beginzinnen voor komen: over Söyembikä, een van de vele moeilijke namen uit de roman, die afstand suggereren, en iets werelds. Maar deze vrouw is groots en innemend. Ze is de Penelope van Kazan. Osinga beschrijft haar leven en haar liefdes in bondige alinea’s, ijzersterke flarden. Söyembikä. Ze springt de dood tegemoet. Ze kan de stad overzien. Zij is elke vrouw.

Wereldbibliotheek gaf Wie de rechtvaardigen zoekt uit.