Deze week gelezen: Sanneke van Hassel, Laura Esquivel, Niels ‘t Hooft

Laura Esquivel, Sanneke van Hassel, Niels ‘t Hooft: de redactie las een klassieke roman met een op het eerste oog eenvoudig liefdesverhaal, een sterke verhalenbundel en een app waarin je je onderdompelt.

*

Daan Stoffelsen: Sanneke van Hassel, Nederzettingen, en Niels ‘t Hooft, Lotus

Het heeft iets gevaarlijks, dat heeft Jan hier ook vaak genoeg benadrukt, om een schrijver als hoofdpersoon op te voeren. Iets gemakkelijks ook, misschien. Maar in ‘In onze straat’, het openingsverhaal van haar nieuwe bundel Nederzettingen maakt Sanneke van Hassel er heel handig gebruik van. Sowieso zet de titel het decor en ook het thema van de bundel goed neer: we zijn in de stad, in onze stad, en ons leven strekt zich uit buiten ons huis naar onze straat.

Bijvoorbeeld als de scooter van een jongen om is gegaan door het balspel van twee buurjongetjes.

‘Nu ik dit opschrijf denk ik: een Marokkaanse Nederlander, geen Marokkaan. En vervolgens dat ik eigenlijk zou moeten zeggen: een Nederlander, want zover zijn we inmiddels wel – wat het niet makkelijker maakt als je als schrijver even losjes een personage wilt neerzetten,’ denkt de ik. En even later over een van de buurjongetjes: ‘Nu denk ik: wat doet het ertoe waar al die mensen en hun voorouders vandaan komen? Maar voor de verwachtingen en het gedrag van de vrouwelijke hoofdpersoon deed het ertoe. En dit verhaal is character driven, wat betekent dat haar ontwikkeling in grote mate bepaalt hoe het verder gaat.’

Door dit soort overwegingen wordt de verteller méér dan een bezorgde buurvrouw, méér dan een personage dat toevallig een schrijver is; ze twijfelt over hoe ze zich verhoudt tot de ander én tot de lezer. Ze begeeft zich dubbel in de publieke ruimte. Het is een vorm van essayistiek binnenin een verhaal, dat deze vrouw diepte geeft, een bredere reikwijdte dan die van zomaar een buurvrouw. 
Verderop vraagt de vader van een van de buurjongetjes of zij het schadeformulier voor hem wil invullen:

‘”Ja hoor,” zei ik. “Ik weet niets van scooters, maar wat er allemaal gebeurd is opschrijven, dat kan ik wel.” Als ik straks zou gaan opschrijven wat er vlak bij mijn huis was voorgevallen, zou daar dan een verhaal in zitten? Wist ik genoeg van deze mensen om geloofwaardige personages van ze te maken en ze enige diepte te geven? En wat was precies het conflict?’

Misschien is het mijn literaire bubbel, maar ik vind zulke overwegingen niet alleen zinnig (zijn mensen in de dagelijkse omgang dan wel meer dan oppervlakkig, zijn ze geloofwaardig?) maar ook erg geestig. Want in deze fase van het verhaal weten we: dit zijn realistische personages, die voorbij de clichés van hun achtergronden treden, en dát is het conflict. Tussen de aannames van het dozijn personages (‘Als ik een schrijfcursus geef, adviseer ik om in een kort verhaal het aantal personages beperkt te houden.’) namelijk.

Wees gerust: in de rest van het zestiental verhalen (twee ervan werden, waaronder het titelverhaal, werden ook in De Revisor gepubliceerd) zijn ook niet-schrijvers de verteller. Al zit er een prachtig verhaal in waarin de ik over haar kind schrijft – en dat lijkt geen fictie te zijn, en zijn het overwegend vrouwen in de culturele hoek. Een Kaap-Verdiaanse buschauffeur, een advocate, een Amerikaanse toerist met Rotterdamse wortels, veel freelancers. Maar allemaal verblijven ze in die tussenwereld die we burgerlijk noemen: gebonden aan gezin en werk, half geworteld in een huis, in een straat, betrokken bij de wereld maar uiteindelijk stellen ze vast: ‘Maar ‘s avonds ben ik te moe, misschien omdat het eerder donker wordt.’ Ze willen verder reiken, ze zoeken vluchtmogelijkheden, maar eigenlijk is het ook gewoon wel goed.

Dat suggereert een bepaalde grijsheid, een middelmaat, maar het conflict in de verhalen van Van Hassel zit in de psychologie, in aannames en verwachtingen. (Lees dat titelverhaal!) Dat de werkelijkheid daar niet aan beantwoordt, is bijna een gegeven – maar de spanning is er niet minder om. 
Stiekem geloof ik – en dat geeft diepte aan de bundel – ook dat Van Hassel met de titel van haar openingsverhaal, en met een songtekst in het mozaïekachtige slotverhaal, speelt met twee liedjes waarvan ik de teksten vaak door elkaar haal: ‘Our House’ van Madness (‘in the middle of our street’), dat vrolijk is, maar vooral sociaal-realistisch is, en het romantische ‘Our House’ van Crosby, Stills, Nash & Young. Tussen het werkelijke huis, mooi maar ook vol (‘Mother’s tired, she needs a rest’), en het droomhuis. En daar dan – zoals in dat slotverhaal ‘Juni’ – op het randje van leven en dood uitgetakeld worden.

*

Het is dat volgende week niet ‘Deze week gelezen’ maar ‘Dit jaar gelezen’ op deze site komt te staan, anders had ik nog even de tijd genomen voor het nieuwe werk van Niels ‘t Hooft. Want je kunt Lotus in een avond in zijn geheel ervaren, lezen, beluisteren, het is een ‘meditatieve novelle’, het is een app met verschillende achtergrondkleuren en -geluiden en -muziek, waarin het verhaal in porties wordt opgediend, gemaakt door ‘t Hooft, kunstenaar Saskia Freeke, gamestudio Codeglue en audiostudio SonicPicnic. Dat is een ervaring, iets waar je in opgaat, zelfs als je, zoals ik, de app nog gefragmenteerder leest tijdens mijn forensenuurtjes naar Amsterdam. Maar daardoor vind ik het moeilijker er iets over te zeggen dan over een roman in folio.

Lotus is het verhaal van Luc Numan, een jonge programmeur die succes zoekt op een gamebeurs in L.A. Luc is het talent, zijn compaan Brent is de verkoper, maar allebei zijn ze niet erg goed in hun ideeën voor het voetlicht brengen. In negen korte hoofdstukken leidt ‘t Hooft je door de aanloop, het verloop en de afloop van hun kansloze missie. Want ze hebben ideeën, maar geen afspraken, plannen maar geen strategie – en hoewel ze onwaarschijnlijk interessante mensen ontmoeten, lukt niets.

Lotus is een soepele app, die het verhaal heel vloeiend brengt met mooie beeldeffecten (de bloembladeren van de lotus verbeelden de opbouw van het verhaal) maar geen beeld, en ‘t Hooft schrijft goed. Ik heb screenshots gemaakt: ‘Als pelgrims die weten dat ze morgen Mekka zullen bereiken vallen ze in slaap, verbroederd en vastberaden.’ Iets langer:

‘Er trekt een wolk voor de zon. Geritsel van jacks, truien, hoodies op het duinterras. Dan trekt de wolk verder en herhaalt de verkleedpartij zich, in omgekeerde richting. Een versleten luxaflex die ongelijkmatig opent en sluit, met Smith als roerloos middenpunt. Geen moment heeft hij overwogen zijn kabeltrui uit te trekken.’

Dat zie je voor je, toch? Geestig beeld. Maar het supermeisje Yumi roept een wat vergezocht beeld en een paar moeizame zinnen op:

‘Yumi duikt op. Felkleurig jurkje, strakke paardenstaart, felkleurige en strakke lipstick. Ze staat midden in het gewoel, het lijkt alsof iedereen met een boog om haar heen loopt, de toverboom op de open plek van het magische woud. Luc en zij maken oogcontact en Yumi komt haar belofte na om te kijken of ze iets kan doen. Sterker nog, ze doet iets.’

Die laatste twee zinnen zijn eigenaardig, daar wordt een hele scène veel te kort samengevat. En dit soort duidende opmerkingen – ‘Gepriegel met details om de kern niet te hoeven raken’ – terwijl we middenin de gebeurtenissen zitten, vind ik minder sterk. Die komen meer tot hun recht aan het einde van elk hoofdstuk, waar de vertellers met bijna essayistische opmerkingen over games, verhaal, simulatie en werkelijkheid de simpele handeling verdiepen: ‘Achteraf is alles helder, de bloem laat het in één oogopslag zien. Het is een naaf-en-spaaksysteem van herinneringen.’

Dat is mooi gezegd, al kan ik die ene oogopslag minder makkelijk reproduceren, het lezen in porties werkt wel – ik ga mee in het verhaal – en werkt niet – ik wil terugbladeren, ik mis overzicht. Ik stuit op mijn eigen beperkingen. Maar ‘t Hooft slaagt er dus wel in me onder te dompelen in het verhaal. Ik bén in deze even exotische als unheimliche nepwereld van zon en games, ik deel de fascinatie van Luc voor Yumi, en voor de Japanse programmeurstweeling, en ik baal ervan dat het klaar is.

Ja, misschien is dat mijn voornaamste bezwaar: Lotus is een geheel, het is af zonder alles prijs te geven, maar die personages verdienen meer, een Peter Buwalda-achtige opzet (Yumi heeft wat Isabelle Orthel-achtigs) en reikwijdte. Tegelijk: is dat niet wat literatuur vermag? De luxaflex openen en net genoeg zien van de werkelijkheid of een simulatie van de werkelijkheid.

De Bezige Bij gaf Nederzettingen uit. Lees daar ook een fragment (PDF). Immer geeft Lotus uit, met steun van het Letterenfonds.

Jan van Mersbergen: Laura Esquivel, Rode rozen en tortilla’s

Als de stapel nog te lezen boeken klein is en de ruggen me weinig aanspreken wil ik nog wel eens een boek uit de kast halen dat ik jarenlang bewaard heb, maar waarvan ik bijna vergeten ben hoe goed en waardevol dat boek eigenlijk is. Zo haalde ik afgelopen week de dunne gele Rainbowpocket van Laura Esquivels Rode rozen en tortilla’s uit de kast.
Tijd om te herlezen, want herlezen brengt nu eenmaal nog meer dan gewoon lezen. Niet de eerste ervaring, die gaat over de verrassing van het nieuwe, over meegezogen worden, over het leren kennen van personages, verhaal, verteltrant. Herlezen gaat over verdieping. Tijdens het herlezen ontdek je pas echt waarom een roman goed is.

De oorspronkelijke titel is Como agua para chocolate. Dat zou letterlijk ongeveer zijn: Als water voor chocolade. Mijn dochter heeft sinds kort Google Translate ontdekt en zocht het voor me op. Komt dichter in de buurt van het verhaal, maar toch koos destijds uitgeverij Arena, onderdeel van Meulenhoff, de grootste Latijns-Amerikaanse uitgever in Nederland, voor de rode rozen.
Mijn dochter vroeg: Waarom die titel?
Ik wist dat niet zeker maar vermoed dat een roman van een Mexicaanse schijfster bij de Nederlandse lezer het beste direct iets van Mexico op kan roepen. Dat weet de lezer: we gaan iets exotisch lezen. Dus ik vroeg mijn dochter: Waar denk je aan bij tortilla’s?
Lekker eten, zei ze. Mexicaans eten.
Dat is precies waar het boek over gaat. En die rode rozen dan? vroeg ik. Waar staan die voor?
Voor liefde, giechelde ze.

Al met al dus een perfect vertaalde titel, als een meisje van twaalf met behulp van een vertaalprogramma en een paar sturende vragen kan komen tot de eerste indrukken die een boek helpen om in de winkel van de plank gepakt te worden. In ieder geval beter dan: Als water voor chocolade. Dat klinkt eerder Hollands, of desnoods Frans, dan Mexicaans.
Slim dus, zoals dit hele dunne boek slim is opgezet en geschreven. Het familieverhaal is helder, omvangrijk, dwingend en maakt perfect onderscheid tussen de personages. Een op het eerste oog eenvoudig liefdesverhaal, dat toch ingewikkelde wendingen kent. En de recepten die de basis van de verschillende hoofdstukken vormen zijn speels en interessant.
Hoofdpersoon Tita is veroordeeld om ongehuwd te blijven, zoals de flaptekst meldt. Haar zus kan wel trouwen en wordt door de moeder uitgehuwelijkt aan de man waar Tita verliefd op is. Mooi simpel gegeven. Wat gebeurt er dan met zo’n vrouw, die verder in de keuken opgegroeid is en erg bedreven is in koken? Ze maakt de maaltijd voor de bruiloft, maar met zo’n verdriet dat haar tranen mengen met het eten. Dat heeft een bijzonder effect op de gasten van de bruiloft. Ze kan niet alleen eten bereiden, als haar zus een baby krijgt en er zelf zo slecht aan toe is dat ze het kindje niet kan voeden lukt Tita dat wel. Ze blijft contact houden met de man, Pedro, die Tita wel de liefde beloofd heeft maar ook klem zit in dit huwelijk.

Een voorbeeld van een andere dwingende gebeurtenis die logisch volgt uit hoe de personages verweven zijn: de moeder van Tita is streng en leidt de hacienda. Tita zorgt voor haar moeder en voor de baby van haar zusje die met haar geliefde getrouwd is. De dokter van het dorp is verliefd op Tita. De baby moet elders ondergebracht en komt zonder Tita om. Tita verzet zich eindelijk tegen haar moeder, die besluit dat haar dochter gek geworden is. De dokter brengt haar naar het gekkenhuis, maar houdt haar thuis. Alle wendingen kloppen precies en toch zijn ze als verhaal moeilijk te verzinnen. De gemeenschap is klein, de familie dominant, de motieven zijn liefde en dood.

Zo gebeurt er in ieder hoofdstuk voldoende om de aandacht vast te houden, om mee te gaan in de recepten die de basis van het verhaal vormen, en om over de soms wat expliciete uitdrukkingen en uitroepen met uitroeptekens heen te lezen die het gevoel van Tita moeten verwoorden. ‘Ze miste Nacha verschrikkelijk. Ze haatte iedereen.’ Bij deze roman duwt het verhaal me over die zinnetjes heen, min of meer omdat ik ook dertig jaar nadat dit boek verscheen nog denk: dat zal wel de Mexicaanse insteek zijn.
Dat is een mooi effect van goede vertaalde boeken (door Francine Mendelaar en Harriet Peteri): ze kunnen door hun bekendheid en manier van vertellen en het onderwerp staan voor een compleet land waar we in Nederland vrijwel niks van weten. Wonderlijke gebeurtenissen in dit verhaal neemt de Nederlandse lezer achteloos aan. Hopelijk werkt dat andersom ook, dat lezers in Mexico met een vertaald Nederlands boek in handen denken: dit is nou het echte Holland.

Boekerij geeft Rode rozen en tortilla’s uit.