Deze week gelezen: Christine Otten, Richard Yates

Christine Otten, Richard Yates: de redactie las een gevangenisroman met twee overtuigende vertelstemmen, en herwaardeert een roman met een sterke verhalende stijl én genuanceerde psychologie.

*

Jan van Mersbergen: Richard Yates, Revolutionary Road

Eerst zag ik de verfilmping, op de Vlaamse zender, zonder onderbrekingen, met Leonardo DiCaprio en Kate Winslet in de hoofdrollen: Revolutionary road. Mooie film over een schrijnende scheve relatie. Veel ruzie, veel zwijgen, wat mijn dochter van 12 moeilijk vond. Toen zocht ik in mijn boekenkast naar het boek. Dat had ik er ooit in staan, maar ik kon het niet meer vinden, dus bestelde ik een nieuw exemplaar (vertaald door Marijke Emeis), en afgelopen weken las ik de roman.
Her en der zei ik er al iets over, en de reacties waren allemaal zeer positief: geweldig boek, zo mooi, heerlijk.
Dat klopt allemaal, en steeds had ik het gevoel dat ik dit boek eerder had moeten lezen.
Andere reactie: Heb je dit nog niet gelezen?
Sommige boeken heb je dus simpelweg nog niet gelezen. Ik heb alleen dit jaar al zeker tien boeken gelezen die niemand kent en die minstens zo goed zijn, maar ik begrijp dat lezen geen wedstrijd is. het is wachten op het juiste moment.

Waarom kon ik Revolutionary road twintig jaar geleden niet lezen? Ik denk dat ik het te veel vond, te vol, te slim uitgelegd, te duidend. Nu denk ik er heel anders over en ben ik erg onder de indruk van de verhalende stijl van Yates die toch in iedere alinea de psychologie in duikt. Heel genuanceerd, heel precies, heel beeldend, want meestal duidt Yates niet in theorie maar in handeling gekoppeld aan gevoel.
Zoals in de volgende zin:

‘Hij maakte met zijn vrije hand zijn boord los, zowel om zijn hals af te koelen als geruststelling te ontlenen aan het volwassen gedistingeerde gevoel van een zijden das en een chic overhemd.’

De handeling is eenvoudig: boord los maken. In mijn favoriete proza, Amerikaans proza van buiten de steden, zou de zin hier opgehouden zijn. Yates voegt er nog wat aan toe, en dat is goed te volgen, hoewel het ver van mijn spreektaal af staat. Het gaat om de geruststelling. Dat brengt alles samen. Dat maakt de psychologie van een jasje en een dasje opeens meer dan alleen dat kakpak. Het geeft aan dat de man in dat pak onzeker is, en die kleding nodig heeft voor zijn vertrouwen. Het is duiden, en toch nog ruimte laten. Dat is bijzonder. Woordje als ‘het volwassen gedistingeerde gevoel’ zal ik niet gauw in een verhaal of roman opnemen, hier zijn die woordjes slechts een aanzetje tot net even wat meer, en die meerwaarde brengt Yates in bijna iedere alinea.
Yates beschrijft hoofdpersoon Frank en zijn mannelijkheid, als hij in de tuin stukken rots aan het uithakken is:

‘En als hij bij de ernst van deze gedachte zijn ogen neersloeg kon hij behagen scheppen in de aanblik van zijn eigen gebogen mannendijbeen, dat zich mager spande onder de oude olijfgroene soldatenbroek, en in zijn mannenonderarm die daar hing – die haalde het misschien niet bij de hand van zijn vader maar was toch nuttig en lang niet slecht – zodat zijn slapen nu pijn deden van geestdrift en triomf toen hij een stuk rots uit de zuiging van een holte vol witte wormen tilde en dat over de bevende bladaarde om en om naar beneden liet rollen, want hij was een man.’

Ook hier een heleboel uitleg en details, maar de basis is dat je de handeling net nog voor je ziet, en tegelijk is het getob van deze man volkomen helder. Hij worstelt met de stenen, met zijn vader, diens handen, met zijn eigen fysiek, zelfs met de aarde. Als ik zelf stenen uitgraaf of hout sta te zagen of ander fysiek werk doe – dat gebeurt soms – dan voel ik gelukkig nooit deze piekerige onstopbare gedachten. Als ik Yates lees weet ik: dat is mijn kracht. Er zijn blijkbaar een heleboel mannen in de middenklasse, met huizen en gezinnen, die zich bijzonder moeizaam verhouden tot zo ongeveer alles, en deze schrijver weet dat te vangen in sterk proza.

Dus wat ik ook steeds voel als ik Revolutionary road lees: medelijden. Met de personages en hun machteloosheid en verwrongenheid, maar ook met de schrijver die aan een eenvoudige handeling niet genoeg heeft. Yates kent geen personage dat gaat vissen. Hij zal de visser aan de waterkant laten twijfelen, tobben, nadenken, zwoegen. En dat terwijl vissen nou bij uitstek een moment is waarop mensen tot rust kunnen komen. Die rusteloosheid was het misschien wel die me ruim twintig jaar geleden dit boek weg deed leggen, en die me daar nu aan doet terugdenken. Ik kan deze roman nu goed lezen, ik vind het nog steeds proza dat pijnlijk veel biedt.
Proza dat zo precies en duidend is, dat ik er moe van wordt – is dat een kracht of een gebrek? Het antwoord is al gegeven: het is een gebrek van de lezer, want Yates pakt je met Revolutionary road helemaal in en imponeert op een dusdanig gemakkelijke manier dat het bijzonder is. Het is zoals Roger Federer een onmogelijke bal slaat: waar andere tennissers hijgend en zwetend net die bal zullen raken, ziet dat er bij Federer moeiteloos uit.

Frank en zijn vrouw zijn actuele personages. Als ze ruzie hebben sluit April een lange monoloog af met: ‘Val me niet in de rede.’
Dat zie je in onze tijd ook vaak in discussies gebeuren, vooral op tv: voordat de ander ook maar iets heeft gezegd, of zelfs maar overwogen heeft om iets te gaan zeggen, zegt de eerste al: ‘Laat me uitpraten.’
Dat soort types zijn Frank en April. Ze houden vast aan een betoog, ze trekken redenaties door en denken vooral aan zichzelf. Yates zet ze keihard neer. Alle details, alle kleine woordjes en speldenprikjes die een personage kan zenden weet hij te vangen. De kleinburgerlijke gedachten, het gemopper, de zelfoverschatting, het medelijden, het dromen en de machteloosheid, alles komt samen in een geweldige mix die samen het huwelijk van Frank en April vormen.
Yates houdt van zijn personages, maar hij haat ze net zo veel.
Als het net weer even goed lijkt te gaan tussen die twee, als ze plannen maken om naar Parijs te verkassen, beschrijft Yates de kinderen van Frank en April, in een paar prachtige levendige ritmische zinnen:

‘Er was één troost: ze konden gaan slapen zonder bang te zijn over een uur te worden gewekt door de abrupte, bonkende, hijgende, met deuren slaande geluiden van een ruzie; dat was kennelijk allemaal verleden tijd. Ze konden nu liggen soezen bij het geluid van vriendelijke stemmen in de woonkamer, een geluid waarvan het ingewikkeld ritmisch stijgen en dalen langzaam de vorm van hun dromen zou worden. En als ze later wakker werden en zich omdraaiden om met hun tenen een nieuw koel plekje tussen de lakens te zoeken wisten ze dat het geluid er nog zou zijn – één stem diep en zwaar en de ander zacht en bekoorlijk, die praatten en praatten, even werkelijk en geruststellend als een blauwe bergketen die je van verre ziet liggen.’

Dat is natuurlijk echt genieten: een alinea die aangeeft dat het huwelijk weer op orde lijkt te zijn, er weer plannen en dromen zijn, hoe onrealistisch ook, en waarin het zoeken van een koel plekje onder de lakens door een paar kindertenen verbonden wordt aan het schitterende decor van een blauw bergketen in de verte.
Hoe ver weg en groot, hoe dichtbij en klein dit proza ook is, in alles trekt het de lezer naar zich toe, en dat is een uitzonderlijke kracht die in feite iedere schrijver zoekt.
Redacteuren van literaire tijdschriften zullen in een passage uit Revolutionary road misschien niet vinden wat ze zoeken. Buurman Shep Campbell kreeg in de fabriek de reputatie een snob te zijn en hij maakte zijn eenvoudige vrouw bang ‘want hij was een slechtgehumeurde luisteraar van klassieke muziek en een chagrijnige lezer van literaire kwartaaltijdschriften geworden.’
Daar moest ik hardop om lachen.

De Arbeiderspers geeft Richard Yates uit.

Daan Stoffelsen: Christine Otten, Een van ons

Drie uur over perspectief: als Eva Meijers gemeenschapsmystery een in een groep wisselend perspectief heeft, en bijvoorbeeld Dido Michielsens droevige levensverhaal van een njai, Lichter dan ik, één derdepersoonsperspectief, dan heeft Christine Otten er in Een van ons twee. Twee stemmen, en ze verschillen duidelijk van elkaar, en dat vind ik goed werken.

Eén is Luc, een levenslang gevangene in de gevangenis bij Zutphen. Hij schrijft op momenten ademloos, en op andere momenten met een ruwe lyriek. Ademloos:

‘Wat de opdracht was werd me niet duidelijk, maar op een gegeven moment gingen ze voorlezen wat ze hadden geschreven en hoorde ik J, zijn stem herken ik uit duizenden, hij zit op de B1, die gast heeft een heel eigen stijl van praten, van formuleren, een beetje ingehouden, plechtig, alsof hij over ieder afzonderlijk woord nadenkt voor hij het uitspreekt, hij is een stuk jonger dan ik, hij traint de jonge jongens in de gym hierbeneden, kickboksen, het schijnt dat hij buiten een hele grote was, ik mag hem, maar daar gaat het niet om […]’

Geen nette afgebakende zinnen, maar in één ruk, niet te veel clichés (‘uit duizenden’), licht straattalig (‘die gast’), maar wel precies geformuleerd. En ruwe lyriek, in reactie op het verzoek van een schrijfdocente, Katrien, die in de gevangenis elke woensdagochtend een workshop geeft.

‘Ze wil dat ik mijn verhaal opschrijf. Ze heeft geen idee. […] Maar waarom in hemelsnaam zou ik haar vertellen dat haar uitnodiging aan mijn diepste angst raakt, namelijk: dat er wel degelijk tijd verstrijkt. Dat het alleen buiten mij om gaat. En dat de innerlijke rust waarop ik zo fier ben, het evenwicht dat ik denk gevonden te hebben in de herhaling, in iedere dag hetzelfde doen, in aaneengeregen monotone dagen en nachten als één langgerekte tegenwoordige tijd, berust op een vergissing.’

In die lyrische passages zit meteen een valkuil, of misschien moet ik het in hemelsnaam vanuit mezelf verwoorden: die raken een allergie van mij. Zo expliciet emoties verwoorden, zo’n diepgravende duiding, dat is me snel te sentimenteel en abstract. Onnatuurlijk. En daarmee ongeloofwaardig: wie schrijft dit zo op? Maar vaker is Luc simpelweg stug, beschrijft hij de spanning tussen hem, andere gevangenen, de schrijfdocente, de bewakers, en dat is heel knap gedaan, met een overtuigende toon.

In de alternerende hoofdstukken lezen we Katriens kant van het verhaal. Ze overtuigt Luc niet van deelname aan de workshops, maar krijgt andere gretige leerlingen, waaronder echte talenten, met goede verhalen. Ze lijkt ook te hopen op eigen inspiratie, goed materiaal, maar wordt ook geconfronteerd met haar eigen schuldgevoel.

‘Zeg niet dat hij makkelijk praten heeft, of dat mijn moeders gezondheid te broos is of dat ze gelukkig is in het huis waar ze woont, de kamer die we zo hebben ingericht dat het lijkt of ze in haar oude flat aan de IJssel is, thuis, of dat de zorg daar persoonlijk is, warm, de sfeer gemoedelijk, volks, precies waar mijn moeder van houdt of dat ik iedere week op bezoek ga twee uur heen van deur tot deur twee uur terug, dat ik geniet van iedere minuut dat we samen zijn en dat mijn moeder nooit klaagt en blij is met een verse bos bloemen een bezoekje een kus, dat ze een vechter is net als haar vader, die worstelaar was acrobaat een pistool had in de oorlog, dat ik hoop dat ik op hem lijk en op haar en zoveel van mijn moeder hou dat het soms is of mijn dagen geteld zijn niet de hare. Het boek. Niet mijn moeder, het boek.
“Je boek,” zegt ik.’

Eigenlijk komt Katrien hier net zo ademloos over als in die eerste passage van Luc. De taal is iets meer doorsnee, maar je mist ook bij haar komma’s en toch is het toch leesbaar, en het komt eerlijk over, die omgang met de clichés rond bejaarde ouders en het ongemak.

Otten bouwt een spanning op tussen de twee vertellers; Luc lijkt dwars door Katrien heen te kijken, te zien dat haar intenties niet zuiver zijn, en Katrien verwacht meer van hem. Het decor helpt daarbij, want zoals Luc zegt tegen Katrien: ‘In een bajes is niets vrijblijvend. Het lijkt soms of je dat niet helemaal snapt.’ De spanning zit hem ook in de plotlijn van het geslaagde manuscript van dat ene talent, ‘je boek’, waarover Katrien gemengde gevoelens heeft, en of Lucs geheime dagboek naarbuiten komt. Toch moet ik vaststellen, enkele dagen na lezing, dat het verhaal van Een van ons niet blijft hangen. Wel die vertelstem, en Luc is dan ook een personage dat ik wel een ruimer boek had gegund.

De Geus geeft Een van ons uit.