Verschenen: De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we nu haar Revisor-archief op de website. Uit het derde nummer van 2008, in de rubriek ‘Het maaiveld’, vraagt Uphoff zich af of Connie Palmens roman Lucifer knap is, of lui? En goed?

*

Zojuist heb ik, om tot een beter begrip en tot de kern van mijn ambivalentie te komen Connie Palmens roman Lucifer herlezen. Na deze tweede lezing wordt het tijd een poging te doen te beschrijven wat mijn leeservaring inhoudt en waarom ze oproept wat ze oproept: bewondering en ergernis. Omdat een roman naar zeggen van de schrijver een eigen waarheid afdwingt, lijkt het me redelijk het boek aan de hand van die waarheid en wetten te bestuderen.
‘De eigen logica van een roman vertelt de schrijver of hij gelijk heeft of ongelijk. Op elke pagina. De roman dwingt zijn eigen waarheid af. Al is elk woord verzonnen, een roman verdraagt de leugen niet.’
Deze uitspraak is afkomstig van de schrijver binnen de roman en wordt gedaan in het eerste van de vijf bedrijven waaruit het boek is opgebouwd (ik ben van mening dat er nog twee bedrijven aan toegevoegd moeten worden, maar daarover straks meer). In dat eerste bedrijf maken we kennis met een schrijver die het plan opvat om een roman te gaan schrijven over een noodlottige gebeurtenis die vijfentwintig jaar geleden heeft plaatsgevonden: de val van een vrouw in een veertig meter diepe afgrond. Aanleiding is de raadselachtige zin in het overlijdensbericht, die al die jaren is blijven rondmalen in haar hoofd: ‘onze engel is gevallen’, en een ontmoeting, aan het begin van het boek, met de vrienden van deze vrouw en van haar toenmalige partner, de homoseksuele componist Lucas Loos. Die vrienden zijn heftig aan het discussiëren over de omstandigheden rond dit ongeluk en gedragen zich als een stelletje figuren in een verhaal van Agatha Christie. De helft is van mening dat het toch gaat om moord, de andere helft is daar helemaal niet zeker van. Van deze groep vrienden krijgt de schrijver min of meer ‘toestemming’ om met dit uitermate intrigerende gegeven aan de slag te gaan. In bedrijf twee, drie en vier gaan we vervolgens ‘terug’ naar het jaar, de maand en de dag waarop het ongeval plaatsvond, de periode daarna en volgen we tot in detail de roddels en de intiemste gedachtekronkels van de groep vrienden, die proberen uit te vinden wat er nu eigenlijk heeft plaatsgevonden. Hiervoor wroeten zij in het werk, het oeuvre van de componist, waarin zij tal van huiveringwekkende vooraankondigingen menen te herkennen.

‘De genese van een roman is een merkwaardige,’ legt de schrijver deze wat gewrongen constructie uit. ‘Het begint met een idee, maar wat is een idee? Iets ongrijpbaars, eerder een vermoeden van kennis dan het hebben ervan. Kennis komt voort uit het leggen van verbanden tussen schijnbaar losstaande feiten, maar hoe kom je aan de afzonderlijke elementen? Voor elk verhaal over moord of zelfmoord mocht je me wakker maken, maar het verslag van een moord is nooit voldoende voor een roman. Sowieso redt geen enkele roman het met een gegeven, of met een idee. Zoals ik daar zat (…) schoten de ideeën als losse lemmata door me hen en was hun onderlinge verband iets wat in een roman ontdekt moest worden.’
De vraag waarom de passie van de vrienden zo overschiet naar deze schrijver dat die besluit er een hele roman aan te wijden, is er een waar geen antwoord op volgt, en dat komt omdat het ook niet de passie van de schrijver in het boek is, maar die van de auteur van Lucifer, die ons straks iets heel anders gaat aantonen.
Het eerste en laatste van de vijf bedrijven bestaan dus uit het onderzoek van een schrijver, en de tussenliggende bedrijven uit de gebeurtenis in de zomer van 1981 en de roering die de val en de dood van de vrouw, in het boek Clara Wevers geheten, veroorzaakt bij de vrienden van Lucas Loos en Clara. Hun achterdocht, hun vragen, hun speurtocht en hun discussies vormen de meanderende rode draad en vullen nagenoeg 260 van de 351 pagina’s. De schrijver in het boek beweert bij aanvang – anders dan de auteur van Lucifer, die immers het hele boek, met alles erin, geconstrueerd heeft – hier en daar enige schroom te voelen om met dit materiaal (dat ons in het middendeel zal worden aangeboden) aan de slag te gaan.
‘Misschien was het de eerste aankondiging van de schroom, waarvan ik verdere jaar last van zou hebben. Daar, op het terras aan de gracht, was het schrijven begonnen en daardoor gaf mijn nieuwsgierigheid me een besmuikt gevoel. Schrijven is een ondergrondse activiteit. Mensen vertellen je verhalen en weten niet hoe jij intussen hun opmerkingen duidt zoals ze zelf niet voor mogelijk hielden. Ze vertellen een anekdote als een afzonderlijk feit, maar een schrijver kent geen afzonderlijke feiten. De schrijver brengt alle informatie onder in een verborgen netwerk, verbindt de anekdote met andere gegevens en verleent haar zo een betekenis waarop niemand verdacht is [mijn cursivering, mu). Om niet langer te kwader trouw te zijn, richtte ik me tot de Prins en zei plompverloren dat ik hierover een roman wilde schrijven.
“Waarover precies?” vroeg de Prins.
“Over Lucas Loos en de val van Clara,” antwoordde ik, “en over de verhalen die de dood van Clara losmaakte.”
“Goed idee,” riep Mica uit, “wij helpen je wel, verhalen zat, je weet nog maar de helft (…)”’

Nu moet ik zeggen dat ik bij eerste lezing nauwelijks werd gehinderd door voorkennis, ik had wel wat opgevangen van het gegons en rumoer, dat het boek gebaseerd zou zijn op een echte geschiedenis, correctie, op echte personen, te weten de componist Peter Schat, zijn vrouw en een kring van vrienden in Amsterdam, maar ik kende Peter Schat niet, wist niets van het ongeval, en ben die eerste keer, juist omdat ik me weinig tot niet heb vermoeid met de informatie uit de werkelijkheid, het boek merkwaardig luchtig in gestapt. Ik wist dat er bekende en bestaande personen in geportretteerd werden: Mulisch, Donner et cetera kon je er zo uitpikken.
We zullen het wel zien, dacht ik. Bovendien heb ik de pest aan sleutelromans. Wat betreft die historische werkelijkheid: ik vertrouwde erop en verwachtte dat de roman de werkelijkheid waarop ze zich baseert, die ze als stapsteen of genetisch materiaal gebruikt, tot de werkelijkheid van de roman zou maken. Ik verwacht en eis dat eigenlijk altijd, als ik lees wil ik er niet steeds een compleet naslagwerk bij moeten houden. Kortom: ik wil graag een wereld die – zou de roman het enige zijn dat mij ter beschikking stond – in voldoende mate bezighoudt, inkapselt. Dat de auteur die werkelijkheid of de gegevens uit die werkelijkheid dusdanig bewerkt dat zij in de roman opnieuw ontstaan en ik ze daardoor ook beter zou begrijpen. O, en ik wilde ook best een spannend boek, met een snufje whodunnit of howdunnit, want ook in mij schuilt een luiere lezer die zich graag als een huis, tuin en keukenspeurder gedraagt terwijl iemand anders voor mij de vuile werkjes opknapt.
Die eerste lezing leverde op veel fronten een teleurstelling op. Gottegot, had hij, Lucas Loos, haar dan maar geduwd! Geef de concrete daden! wilde ik maar steeds roepen en na een tijdje: ja, lazer haar maar die afgrond in en bespaar me die ellenlange intellectuele exercities, geef me dat maar in een strak essay. Wat moest ik met die kale emoties beschrijvende maar nergens oproepende toon: ‘…de band die ze [Bella, de vriendin van Clara, die samen met hen in het zomerhuis verblijft en de volgende dag hoort van het verschrikkelijke ongeval, mu] permanent om haar keel voelt, trekt aan, haar ogen schieten ongewild vol en een diep verlangen naar de schrijver [een andere dan de schrijver van het boek, mu] doorhuivert haar. Ze zou hem nu willen bellen, met hem praten, zich door hem laten troosten. Met niemand kan ze zo roddelen als met hem, over alles en iedereen…’
Met die schier eindeloze hoeveelheid neergelegde gedachten en ellenlange kronkels die knap zijn in hun intellectuele constructie, maar die nergens samenvallen met de karakters? Hier was de schrijver overduidelijk zelf bezig. Die wilde mij ook helemaal niet doen geloven dat ik hier de werkelijke gedachtegang volgde van de beste vriendin van een vrouw die zojuist te pletter was gevallen! Moest ik geloven dat die meteen bezig ging met een Sherlock Holmesachtig staaltje speurwerk naar een zin, een zin…!

Het werd nergens beeldend. Ja, er werd volop gesnikt en gehuild en ook nog kinderen in het spel, maar je voelt aan alles dat de schrijver denkt: hoppetee, weg ermee, met die emoties, ach, wat leidt het toch nodeloos af van waar het om gaat… kortom, vond ik met haar, geeeuw, saaaaaaai!
Ik gooide het over een andere boeg. Welnu, schrijver, kom maar op dan met die echte, echte, hele echte aanwijzingen voor moord en geef me dan en passant ook al die ranzige en gory details van wat maar steeds als een ‘turbulente’ relatie wordt omschreven. Laat me zien, horen, voelen dat het in Keulen dondert, zodat ik ook zelf aan het twijfelen sla en mep me dan eventueel om mijn oren met mijn valse denken, mijn veronderstellingen en leedbehoefte. Maar de schrijver wordt maar niet gemeen, niet wreed, niet eerlijk, niet niets en niemand ontziend genoeg. Ik wurgde en worstelde me die 260 bladzijden door, langs fragmenten van een razendknap essay en de nodige intelligente opmerkingen over muziek, kan mij wat schelen in een roman, dacht ik, en pas in het vijfde bedrijf laaide het vlammetje weer op.
Goed, gaan we nu dus herlezen, dacht ik grimmig. We zullen het boek nu ingaan op de wijze die de auteur voor ogen heeft gestaan. Ik nam er de bijsluiter, die ik de eerste keer kennelijk slordig had doorgenomen, er nog maar eens bij (de flaptekst). Ik kende inmiddels ook het nawoord en ving de uitspraak van de auteur op in het tv-programma De wereld draait door: ‘Zoek de waarheid niet in een roman.’
En ik vroeg me na al Palmens signalen over het fictionele karakter van Lucifer af: waarom dan toch steeds ook zo die link gelegd naar de werkelijkheid?
De flaptekst, normaliter een stukje tekst waarin de lezer wordt voorbereid op wat hem te lezen zal staan, fungeert in het geval van Lucifer wel heel sterk als de bijsluiter bij een medicijn, zelfs zo sterk dat je je mag afvragen of in dat onschuldig ogende inleidinkje niet het hele fundament wordt blootgelegd. Samen met het nawoord is het onverbrekelijk en onlosmakelijk verbonden met het werk, bijna als een of twee extra bedrijven, maar ze zijn niet voor niets ‘buiten’ de tekst van de roman gehouden. Vanwege hun belang haal ik beide tekstjes volledig aan.
Eerst de flaptekst. Die bestaat uit drie alinea’s:

1. In de zomer van 1981 valt de vrouw van de componist Lucas Loos op een Grieks eiland in een veertig meter diepe afgrond. De turbulente verhouding tussen de homoseksuele Lucas Loos en de flamboyante Clara Wevers vormt aanleiding tot een stroom van geruchten rondom deze ongelukkige val.
2. Vijfentwintig jaar na de dood van Clara gaat de schrijver op onderzoek uit. Via een aantal kleurrijke personages dat het Amsterdam van de jaren tachtig bevolkte, stuit ze op onverwachte bronnen. Was de dood van Clara Wevers al jarenlang aangekondigd in een muzikaal en journalistiek oeuvre of was haar val een verschrikkelijk ongeluk?
3. Lucifer is geïnspireerd op een ware gebeurtenis in het leven van de Nederlandse componist Peter Schat (1935-2003). Aan de hand van zijn oeuvre analyseert Connie Palmen een door vragen en verhalen omgeven dood. Ze doet dit door feiten en fictie subtiel te verweven en zonder pretentie de historische werkelijkheid weer te geven.

(1) en (2) vinden we direct terug in de roman: de val van Clara, de geruchtenstroom, de schrijver die vijfentwintig jaar na dato ‘op onderzoek’ uitgaat. Dat wil zeggen: de schrijver die in drie bedrijven de gebeurtenissen schrijft, beschrijft, reconstrueert, die zowel onderzoekt als datgene wat ze onderzoekt ‘schrijft’ en ‘bedenkt’. Dat is de hand van Escher die zichzelf tekent.
So far, so good. Tot hier, zou je kunnen zeggen, is er geen vuiltje aan de lucht, geoefende lezers kennen allemaal het spel van de schrijver die de schrijver die de schrijver schrijft, van de schepper die geschapen wordt uit wat hij schept enzovoort. Spiegelingen, afsplitsingen, dubbele lagen.
Maar Palmen heeft, voor het welslagen van deze roman, meer nodig dan dit. De illusie van de totale fictie (met eventueel een worteltje in de werkelijkheid) is niet genoeg. De (illusie van een) band met de echte, historische werkelijkheid is van levensbelang voor dit project. Daarom krijgen we in (3) voor het eerst iets te horen over een andere schrijver. Niet de schrijver in het boek die beweert de schrijver te zijn van het boek dat we lezen, maar de auteur van Lucifer, Connie Palmen, die zich voor Lucifer heeft laten inspireren op een ware gebeurtenis in het leven van Peter Schat. Aan de hand van zijn oeuvre, zegt de flaptekst, analyseert Connie ‘een door vragen en verhalen omgeven dood’. En ze doet dit door in die analyse feiten en fictie ‘subtiel’ te verweven.
Dat is een heel ander verhaal! Of, zoals ze bij Monty Python zouden zeggen: and now for something completely different!
Wat wordt nu precies door welke schrijver onderzocht?
Volgens flaptekst deel (1) en (2) dit: ‘Was de dood van Clara al jarenlang aangekondigd in een muzikaal en journalistiek oeuvre of [mijn cursivering, mu] was haar val een verschrikkelijk ongeluk?’ Nu is deze onderzoeksvraag op zichzelf al behoorlijk verwarrend, want het een sluit het ander nou eenmaal helemaal niet uit. Achteraf gezien wemelt het in het leven altijd van de vooraankondigingen, dat is de manier waarop we als we terugkijken, geneigd zijn het leven en de gebeurtenissen erin te zien: voortvloeiend uit elkaar. Als we een (deel van een) geheel kunnen overzien, dan zien we daarin nagenoeg altijd vooraankondigingen: de oorzaken van de gevolgen. Ach, ach, hadden we dat toen maar geweten! Het is de as waar de tragedie om draait, alle feiten aanwezig, de tragische held ziet ze niet, wij al wel: kijk uit, kijk uit, niets hoor, daar gaat hij of zij, de afgrond in, en onze roep bereikt hooguit de anderen.

In dit geval gaat het echter om nogal specifieke vooraankondigingen, die betrekking hebben op de val en de dood van Clara en gevonden kunnen worden in het werk, het oeuvre van haar partner, de componist Lucas Loos. En die onderzoeksvraag: zijn er vooraankondigingen en zo ja, wat betekenen die precies? lijkt in het boek vooral te leven onder de vrienden van Lucas Loos en dat zijn natuurlijk fictieve karakters, zelfs als ze hier en daar overduidelijk verwijzen naar levende en bestaande personen.
Gesteld nu dat het antwoord op deze vraag ja zou zijn – en het lijkt me voor de schrijver in het boek geen al te moeilijke taak of klus om dit te bewerkstelligen, gezien de macht over ruimte en tijd, het vermogen om mensen dingen te laten doen en zeggen en schrijven en uitvoeren – is er dan sprake van een als-dan-situatie? Dat wil zeggen: kan de val van Clara indien er vooraankondigingen gevonden worden in het werk van Lucas Loos nog steeds een tragisch ongeluk zijn of kan dat niet meer en is er wellicht sprake van moord? Dat is de vraag die ons als lezers lange tijd moet blijven prikkelen om een heel ander onderzoek te volgen, het onderzoek van de schrijver.
De schrijver brengt alle informatie onder in een verborgen netwerk, verbindt de anekdote met andere gegevens en verleent haar zo een betekenis waarop niemand verdacht is!
Welke betekenis is dat, waarop ‘niemand’ verdacht is? En die dus buitengewoon ingenieus is als zelfs de knapste koppen in Lucifer haar (lange tijd) niet vinden? Dat is de derde mogelijkheid: dat we de wetten van de fictie opleggen en toepassen op de werkelijkheid. Dat we precies vinden wat we vinden omdat we doen zoals Rafael, een van de vrienden van Lucas, in bedrijf vijf uit de doeken doet en bekent aan de schrijver in het boek:
‘Elk detail van zijn werk schreeuwde mij toe dat hij van haar af moest om het eenzame rijk van de autonomie te kunnen betreden. Ik vergat dat het mijn kijk op zijn werk was, mijn lezing, en dat je zijn werk net zo goed anders kon lezen. Ik liet me leiden door het portret, door Lucifer, door een logica die ik zelf aan de werkelijkheid van het werk had opgelegd.’
Nee, Connie Palmen noch de schrijver in het boek analyseert een door vragen en verhalen omgeven dood, niet die van Clara, niet die van Marina Schapers, maar de kortzichtigheid en domheid van de in de netten van de fictie gevangen (fictionele) personages die in weer andere fictie (de composities van Schat of Loos?) almaar aanwijzingen voor een misdrijf zien en zagen en die niet hebben weten te duiden als de fictieve elementen in het leven van de werkelijkheid (we scheppen allemaal fictie), creatieve sublimatie van het verlangen naar de dood van een partner om vrij te zijn, verlangens die al van oudsher in de kunst een rol spelen en die zelfs, door een fatalistisch ingestelde partner met een talent voor tragiek ‘vervuld’ zouden kunnen worden (ongelukken bestaan niet, zegt iemand ergens in het boek) en onbewust tot onvoorzichtig handelen kunnen brengen. En tot slot: misschien toch doodgewoon een afschuwelijk ongeluk.
We hebben geen boek over Peter Schat en Marina Schapers en geen onderzoek naar de val van Marina, en de vragen en roddels na haar dood, zoals aangegeven in (3) van de flaptekst, we hebben geen onderzoek van Connie Palmen naar de vrienden van Schat, noch van Loos, maar we hebben een boek waarin Palmen in door haar opgetrokken personages de manier onderzoekt waarop deze personages gevangenzitten in een web van ficties, de boven genoteerde neigingen. Elke angel naar de nog levende vrienden van Peter Schat gaat er nu uit.
Diezelfde angel steekt Palmen er in de flaptekst en het nawoord echter zeer zorgvuldig in, want voor de in- en uitgang van het boek is het van groot belang dat we helemaal met de figuren meeglijden en -gleden en bijna vallen. De gedachtegangen van fictieve personages die gevangenzitten in een web van fictie rond een niet-bestaande moord zijn veel minder spannend en ingrijpend dan de gedachtegangen van echte levende en bestaande figuren die gevangenzitten in een constructie, en daarom is het steeds nodig om die werkelijkheid erbij te halen. Na afloop zegt de auteur in het nawoord dan nog even: het zijn allemaal afsplitsingen van mijzelf.
Het kan.
Het is bovendien een zeer knap staaltje.
Maar het is onmogelijk om op alle niveaus even krachtig te werken. Als essay had het grotendeels toegekund met bedrijf een en vijf, en een paar stukken uit drie en vier, maar geen van de lange beschrijvingen van heel het praktische gedoe rondom een dode vrouw en moeder – lees: echte emoties – waren nodig geweest, en die overtuigen hier toch ook nergens. Maar een roman met dit drama als onderliggend gegeven heeft ze wel nodig om het complete bouwwerk geloofwaardig op te trekken. Ik moet toch, zo lijkt Palmen bedacht te hebben, eerst dat bouwwerk Peter Schat-is-eigenlijk-toch-echt-Loos en Clara-is-toch-echt-Marina optrekken, dan vallen de lezers straks des te dieper mee. Ik zal ze eens, die argelozen en domkoppen die de waarheid zoeken in een roman, die onnozelen die niet weten dat schrijven fictie is!
In die passages wordt Palmen lui en vertrouwt of leunt op die relatie met de werkelijkheid. Praat iemand hees, dan is dat Kitty Courbois. Rookt iemand pijp, is hij scherpzinnig, arrogant, een genadeloos oprechte vriend, dan is dat Mulisch. Strooi met data en precieze tijdstippen: net een reportage of detective. Als roman te plat en bloedeloos, als onderzoek oneerlijk, als reportage vals, als essay zeer krachtig en scherpzinnig, als truc van Houdini bewonderenswaardig knap.

Tot slot nog even over dat nawoord.
‘Sommige personages in Lucifer komen uit de hemel vallen, sommige leiden een leven in de literatuur. Sommige personages spelen een rol in de verhalen over het beschreven tijdperk en sommige personages bevinden zich ergens tussenin.
Voor elk personage in Lucifer geldt dat ze niets zeggen wat hun niet door de schrijver in de mond is gelegd. De sporadische zinnen die hierop een uitzondering vormen zijn terug te vinden in de opgenomen literatuurlijst.’ Die literatuurlijst is bijgevoegd, maar welke uitspraken precies door wie gedaan zijn, komen we niet te weten. Het had ook niet van belang geweest als Palmen er zelf niet nog eens op wees: ‘In de afgelopen jaren sprak ik talloze mensen over Peter Schat en Marina Schapers en over de dramatische gebeurtenis op 26 juli 1981.
Ik ben hen dankbaar voor hun verhalen.’
Ja, dat zou ik ook denken, dankbaar voor hun verhalen. Wie draagt er nu nog verantwoording voor wat? De schrijver met haar echte fascinatie is al met de noorderzon vertrokken, in rook opgegaan.
Het probleem van Lucifer is niet dat de karakters en personages gebaseerd zouden zijn op werkelijke karakters, personages en gebeurtenissen, dat er halve en hele beschuldigingen in worden geuit en weer teruggenomen, nee, het probleem is dat ze niet genoeg op de werkelijkheid zijn gebaseerd waar Palmen toch een lijntje naar trekt.
We kijken naar Palmen-Houdini die een ontsnappingstruc uitvoert.
‘Ook herinner ik me al die tijd geluisterd te hebben op een manier die ik van mezelf ken, alsof in mijn hoofd een recorder meeloopt die elk woord registreert. En er gebeurt iets anders, iets wat waarschijnlijk des schrijvers is. Het gesprek waarvan ik die middag onverwacht getuige mocht zijn was de stof, waar het om ging was van een andere orde.’ En: ‘Afstevenen op een verhaal is een misleidende uitdrukking, alsof een verhaal kant-en-klaar op straat ligt en opgeraapt kan worden. Zo is het niet. Verhalen worden gemaakt en daarom zijn ze interessant. Alles wat wordt gemaakt onthult de maker.’
Is Lucifer een tragisch boek?
Nee. Het mag dan de oppervlakkige structuur van de tragedie volgen en bestaan uit vijf bedrijven, de tragiek blijft ver van ons. Al is er een uiterst veelzeggende uitspraak die door Palmen als sleutel tot de oplossing van het raadsel lijkt te zijn neergelegd. Als dat zo is, en daar ga ik van uit, lijkt het me ook de eerste werkelijk moedige passage in het boek, die inzicht geeft in een reëel schrijversprobleem van Palmen zelf dat gespiegeld wordt in Lucas Loos:
‘Lucas heeft gevoel voor drama, voor pathos, voor de hilarisch uitvergrote emoties van de opera, maar hij heeft geen greintje gevoel voor tragiek. En tragiek is de essentie van de literatuur. Sterker nog, ik zou hem zelfs de meest aliteraire en derhalve de meest aan de tragiek vijandige man willen noemen die ik ken. Een van de literatuur doordesemde ziel is een ziel met een passie voor de gevaren en de schoonheid van de taal, voor de gespletenheid van het bestaan. De tragiek van Lucas Loos is dat hij niet tragisch wil zijn. De tragische man, de man van het woord, omarmt de dubbelzinnigheid, omdat hij beseft dat geen waarheid haar kan beslechten, hoe heftig hij ook naar die waarheid mag verlangen. Lucas daarentegen dwingt aan het grillige bestaan een waarheid af, waarmee hij het vluchtige en ongrijpbare woord kan vastnagelen aan het kruis van de heilige overtuiging, opdat het nog slechts een onwrikbare betekenis kan hebben en geen andere.’
In eerste instantie lijkt het misschien of Palmen hiermee ook al de tragiek van de lezers aankaart en die van de vrienden van Loos (door haar geschapen natuurlijk), die een waarheid willen afdwingen, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Palmen hier ook zuiverder over zichzelf spreekt. Dat ze door de macht van de illusie heen wil prikken en in wezen vijandig staat tegenover de literatuur en de illusoire wereld en zo eindigen we bij Houdini, de tweede afsplitsing van Palmen: ‘Net als Lucas bestreed Houdini in anderen waaronder hij zelf het meest leed. Houdini was een illusionist die het illusionisme aanvocht en het geloof erin wilde ontmaskeren. (…) Hij wil zich laten betoveren en toch een ongelovige zijn.’
Wat heb ik de tweede keer gelezen?
Een maker die zichzelf heeft willen onthullen en ook onthult, zonder aanspreekbaar te willen zijn op die onthullingen. Iedereen in het boek draagt verantwoordelijkheid, de levenden en de doden, de fictieve en de echte, maar de maker ontglipt, ontsnapt, doet, poef! de verdwijntruc.
Kunst is vrijheid, zegt de schrijver en ik ben hier niet.
Dat is vrijheid, en het mag, het kan, vaak moet het ook. Maar hier in dit boek, dat door diezelfde schrijver toch steeds, ook als wij daar helemaal niet om vragen of dit verlangen, aan de werkelijkheid wordt vastgeknoopt, is het ook lafheid.
Is Lucifer een knap boek?
Ontegenzeggelijk.
Is Lucifer een goed boek?
Ik weet het niet, ik miste de taal. Ik miste het waarachtige, noodzakelijke liegen, ik miste de noodzakelijke leugenachtige waarheid uit de mond van Palmen.

Verschenen: De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we nu haar Revisor-archief op de website. In het vijfde nummer van 2007, gewijd aan het surrealisme, verbonden aan de tentoonstelling Vreemde dingen in het Boijmans Van Beuningen, ‘vreemde verhalen’ (volgens het Redactioneel) van onder anderen Manon Uphoff. ‘Mijn ouders zijn gestorven, dacht ze, terwijl de naald trilde en zoemde en de inkt zich door het epidermis naar de dieper gelegen huidlagen zoog.’ Lees ‘Kant’.

*

Het was een week waarin zich wereldwijd een opvallende hoeveelheid ingrijpende gebeurtenissen had voltrokken. Daaronder een aantal dat nauwelijks te verdragen was geweest. Incidenten die scherp afstaken tegen het gebruikelijke toch al grimmig landschap van misdaad, moord en verlies. Voorvallen die net als bij anderen aan haar lichaam en ziel hadden gekrabd en daarom zo snel mogelijk naar de achtergrond moesten worden gedrukt vóór de verdoving, die aanving met een koud gevoel in de tenen, het verlies van souplesse in de vingers, daarna in beweging zich nog verder zou uitspreiden.
Feitelijk schreeuwden de gebeurtenissen in die week, maand, dat jaar, die periode waarin zij leefde en ronddwaalde om een respons.
Dat was waarom ze besloot erheen te gaan, die middag. Naar de kleine shop in het zijstraatje dat ze vaak had gepasseerd. Het was er niet zo smoezelig als in sommige van zulke zaken, hoewel ze nooit bij een ervan binnen was geweest. De etalageruiten waren schoon, van helder glas en het interieur had meer weg van een winkel voor exclusieve Italiaanse schoenen of een reisbureau waar je een trip naar een onbekend exotisch eiland kon boeken dan van een plek die traditioneel fungeerde als ontmoetingsplaats voor zeemannen, motorrijders en hun vrouwen, vrouwen en hun motorrijders, jonge, brutale en overmoedige meisjes (hun frêle ratachtige gezichtjes bezaaid met puistjes, het blauw van hun aderen zichtbaar onder de papieren huid van hun armen), alcoholisten die indruk wilden maken en in hun beneveling reikten naar ‘iets groots’ en oudere mannen en vrouwen die hadden besloten dat ze voor de verandering iets volkomen krankzinnigs en buitenissigs zouden doen omdat het nu hun tijd was – en die vervolgens naar buiten kwamen met hun rug of buik overtrokken door enorme slangen, tarantella’s en doodshoofdvlinders, of draken en andere mythische schepsels zoals Cerberus de driekoppige hellehond die de poort naar het vuur bewaakt, de griffioen, de harpij, of Quetzalcoatl, de gevederde Maja-god, zonder te weten naar welke literaire, mythische of historische gebeurtenissen en verhalen ze voor altijd (tot aan hun dood) zouden verwijzen. En natuurlijk had ze gehoord van verschrikkelijke incidenten. Mensen die waren vergiftigd omdat de inkt direct in hun arteriën was gespoten. Koortsaanvallen bij ongelukkigen die met vuile naalden waren behandeld. Of van de groteske afbeeldingen, aangebracht en ontworpen door beunen, waarmee je rondliep als levende aanklacht en belediging van schoonheid en kunst.
Haar beslissing kwam niet voort uit een behoefte indruk te maken. Misschien was het, méér dan iets anders, de noodzaak voor eens en altijd tot iets door te dringen.
Ze passeerde een etalage.
In een lichtkast toonde de voorpagina van een krant de foto van een jonge vrouw, niet erg aantrekkelijk, plomp, met een kort, bol kapsel, die een donkerharige man – naakt, besmeurd en op de vloer als een hond – voorttrok aan een riem. Ze had hem al eerder gezien. De foto was op elk journaal geweest. Daaronder nu een advertentie voor een boek dat ‘magnifiek geschreven’ was en ‘uw leven beslist zal veranderen’.
Ze liep voorbij, sloeg het zijstraatje in en ging de winkel binnen. Aan de man die er op een smal laag bankje zat, legde ze uit wat het precies was dat ze verlangde. Hij bleef zitten, nam haar lang en bedachtzaam op. Toen zei hij dat hij geen expert was en niet ervaren genoeg. Dat ze, voor wat zij wilde, de eigenaar nodig had en die zou er de volgende week pas weer zijn. Hij noteerde haar naam, gaf haar een ruwe indicatie van de lengte van de benodigde sessie en noteerde een telefoonnummer en e-mailadres op een stuk papier dat met inktvlekken was bespat. Ze voelde hoe hij even overwoog het zelf te doen, in gretige en al te voorspelbare begeerte, maar dat vrees het op de verkeerde manier aan te pakken, hem tegenhield en was hem daar dankbaar voor.
De week erop keerde ze terug. Geen van de gebeurtenissen in de voorafgaande periode hadden aan invloed verloren of waren fatsoenlijk afgerond. Integendeel. Almaar nieuwe incidenten hadden zich eraan toegevoegd en ze wist dat het nu snel moest gebeuren omdat het onmogelijk was ooit nog een straat over te steken, een tv-programma te bekijken, een boek te lezen of iemand in de ogen te kijken zoals ze nu was.
De eigenaar was aanwezig. Hij was mager, met droge vingers, en niet Aziatisch (wat ze op de een of andere manier had verwacht). Zijn gezicht had iets Kaukasisch, maar het accent waarmee hij sprak was lokaal. Zijn stem was zacht en meisjesachtig.
Ze vertelde opnieuw wat ze wilde en hij knikte, kauwend op een soort takje, maakte wat aantekeningen en stelde haar vragen. Had ze ooit een huidziekte gehad? Was ze allergisch? Hoe was haar algehele conditie, gezondheid? Toen hij klaar was vroeg hij haar achter het gordijn te stappen en zich uit te kleden omdat hij de huid eerst wilde zien. Ze deed wat hij vroeg. Hij draaide haar een paar keer rond, knikte opnieuw, zei dat ze met een dag of drie terug kon komen – dat hij het allemaal het liefst in één keer deed, alles bij elkaar zou het zo’n zes à zeven uur duren, dat was erg lang, beslist geen standaardsessie en het zou pijnlijk zijn. Hij schreef een recept uit voor pijnstillers die haar bloed niet zouden verdunnen, zei dat ze ‘schoon en helder’ terug moest komen, gewassen, ongeparfumeerd, geschoren, met zachte comfortabele kleding voor daarna. Liefst zijde of geweven katoen. Handdoeken waren hier. Na de behandeling zou hij een paar uur bij haar blijven om te controleren hoe de huid reageerde en om indien nodig medische hulp in te kunnen schakelen. Hij zei dat hij niet zeker wist of hij alles kon doen wat ze wilde, maar dat hij zo ver zou gaan als mogelijk was.

Hij vroeg haar naar achteren te komen.
De gordijnen voor in de winkel werden gesloten.
Het licht in de ruimte ontstoken.
Nu pas zag ze dat hij een beetje mank was. Hij was gekleed in een zwarte jeans en een zwart T-shirt met korte mouwen dat nogal contrasteerde met zijn armen waarover een gelige glans lag en kauwde opnieuw op een takje. Toen hij het even later op een schoteltje legde en een nieuw takje uit een glas nam, zag ze dat het zoethout was.
Mijn ouders zijn gestorven, dacht ze, terwijl de naald trilde en zoemde en de inkt zich door het epidermis naar de dieper gelegen huidlagen zoog. Zij hebben mijn eerste naaktheid gezien, maar niet mijn laatste. Toen meanderden haar gedachten naar haar eerste minnaar, die haar nauwelijks had durven bekijken en van hem naar anderen daarna die alleen maar gekeken hadden en ten slotte naar de laatste, die ze erg had gemist. Maar dat was allemaal lang geleden en de wereld was sindsdien niet ten goede of ten slechte veranderd. Ook waren er een paar fotografen geweest, amateurs, een enkele professioneel, die foto’s hadden gemaakt toen ze zo’n zestien jaar was en zich nog volgzaam had gedraaid in al die houdingen die ze als erotisch, passend of opwindend hadden beschouwd. Maar zij zouden niet meer weten wie ze was en ook naar hen was geen terugkeer mogelijk.
‘Je bent erg mooi,’ zei de man, de naald verwisselend. Ze waren halverwege. De zweetdruppels gleden van zijn gezicht af alsof hij zich in een stoomcabine bevond. Met een handdoek depte hij zijn voorhoofd.
‘Dank u,’ zei ze.
Na deze zinnen spraken ze niet meer.
Het werd later. Laat. Ze voelde het.
Hij gaf haar zoethout tegen de pijn en ze kauwden tegelijk. Onder zijn armen waren natte plekken verschenen. Na zeven uur van onafgebroken arbeid, stond hij op, trok een laken over haar heen en zei hij haar te rusten.
‘Ik zal de winkel sluiten,’ zei hij.
Ze viel in een kleurloze slaap. Toen hij haar wekte, een beker met warme vloeistof in zijn hand, lagen haar schone kleren over de stoel. Ze dronk langzaam, de koffie had geen smaak, en keek naar hem. Hij nam de beker van haar over en trok het doek voor een lange staande spiegel weg. Moeizaam kwam ze overeind.
Minutieus geweven bloemen en glinsterende insecten trokken in zwart, diepblauw en purper hun stengels en pootjes over haar borsten, de huid volledig bedekkend. Elkaar bijtende koningsmieren, met uiterste zorg in de huid geëtst, vormden in gitten colonnes de fragiele bandjes die de cups ophielden. Een nog verfijnder en geraffineerder labyrintische miniatuurkosmos, bestaand uit chimaera, weelderige onderwaterplanten, koralen en rondbuitelende creaturen met een overvloed aan armen en benen en met snavels en scharen die uit hun menselijke gezichten staken, bedekte haar billen, heupen, geslacht. Over haar ademende huid zaten de schepsels elkaar achterna en raakten in elkaar verstrikt. Hij had haar niet aangeraakt waar het vlees stopte naakt te zijn en terugkeert in het warme lichaam zodat het onmogelijk is te zeggen of het binnenkant is die zich naar buiten opent of buitenkant die terugkeert tot het binnenste.
Met de verlegenheid van iemand die zich voor de allereerste keer had ontkleed en aangekleed, bedankte ze hem. Voortaan zou alles herhaling, continuering en toevoeging zijn. Hij was de laatste die haar had gezien. Vanaf nu ging ze juist bedekt.

Verschenen: De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we deze zomer haar Revisor-archief op de website. Lees je in! Aan het zesde nummer van 2006 droeg Manon Uphoff ‘Een winterse vertelling’ bij, over W.F. Hermans en Rusland. Veel komma’s en een geweldige slotzin: ‘Al zo lang als ik leef verwar ik schoonheid met goedheid en goedheid met schoonheid, het was winterse graffiti die met een mens werd geschreven, de reis kostte me geen euro, ‘s ochtends kocht ik een bontmuts, ik bewaarde het bonnetje en heb mijn kosten vergoed gekregen, ik heb nu al drie keer over deze man en deze vechtpartij geschreven, steeds zoek ik een kern, iets dieps en waarachtigs, maar steeds komt het erop neer dat ik al schrijvend denk: wat een winterse gebeurtenis, wat een echte Winterse vertelling.’

*

Het gaat als volgt, dit is het verhaal, in de winter van 2005 word ik gebeld door een goede vriend van de dode schrijver Willem Frederik Hermans, hij vraagt of ik mee wil naar St. Petersburg om daar een lezing te geven over Hermans’ novelle Het behouden huis, waarover ik kort daarvoor iets heb geschreven.
We vliegen naar Pulkovo, we komen aan, ik heb me goed voorbereid, in mijn koffer zit een synthetische bontmuts, ik heb kniehoge met wol gevoerde laarzen, het miezert op de luchthaven, de letters zijn echt in het cyrillisch, ik krijg een prachtige kamer in een oud gebouw met een lift die aan ratelende kettingen omhoog en omlaag zakt, alle vloeren hebben visgraatparket, mijn verwarming is zo opgestookt dat het zweet van m’n voorhoofd druipt, ik moet op de vensterbank klimmen om het raam open te schuiven, regen kleurt oranje in het licht van de lantaarns.
Ik slaap slecht, er hangt een eigenaardig violet in de lucht dat ik nog niet eerder ergens heb gezien, in geen enkele stad, ik weet niet of de anderen het ook zien. Het wordt nauwelijks licht. Als ik wakker word, voel ik me alsof ik elk moment weer in slaap kan vallen en rondloop in mijn eigen droom, verlangend naar een heldere dag, ik heb het raam eindelijk opengezet: kou van buiten vermengt zich met de kolkende hitte van de verwarming, die dag en nacht loeit en niet lager te draaien is.
Aan de overkant van de straat wonen mensen, als ik het licht in de badkamer aandoe, zie ik gestaltes, een schim die mij op afstand door zijn kamers volgt naar zijn witte badkamer en daar het licht aandoet. Als ik me uitkleed en het gordijn een eindje dichtschuif, spiegelt die schim in dat gebouw mijn handeling. Ik hoor de anderen schuifelen door hun kamers.
We ontbijten eenvoudig, en de mannen: een journalist, een wetenschapper, een columnist en de goede vriend van de dode schrijver, hebben gesprekken over belangrijke mannen die ze kennen. Ze kennen er veel en zijn daar trots op, ik ken ook veel mannen, maar anders dan zij ze kennen, zeg maar van een andere kant, en niet met alle kennis kan een mens meteen uit de voeten.
Ik zet steeds mijn synthetische bontmuts op als ik uitga, ook al is het warm en regent het alleen. De Russen vinden de novelle van de dode Willem Frederik Hermans een schokkende en cynische novelle, ik doe mijn uiterste best om ze van sommige passages de ironie te laten inzien: ‘Ik had een opdracht gekregen, ik was ergens naartoe gestuurd. Ik wist niet waarheen, maar ik kon toch niet zomaar terugkeren bij de sergeant. Ik zou de opdracht wel op mijn eigen manier uitleggen….’, maar de Russen hebben helemaal geen behoefte aan ironie en slaan me om de oren met hun miljoenen gesneuvelden. Ik zeg dat dit inderdaad erg is en nooit had mogen gebeuren, ‘het is heel erg,’ zeg ik, en nog eens ‘het is heel, heel erg,’ ik weet niet wat ik nog meer kan zeggen. Tegenover me zit een vrouw met vuurrode vlekken op haar wangen, streng als de dood staart ze me aan. De man die bevriend was met de schrijver knikt me vriendelijk toe, ik zie nu pas dat zijn haar boven op zijn hoofd wit is, maar aan de punten geel als boter. Tijdens de lunch vertelt hij me dat zijn moeder zelfmoord heeft gepleegd, nog later vertelt hij me dat zijn dochter is aangerand, hij laat me een foto van zijn dochter zien, de journalist tegenover me wordt, terwijl we hier zijn, ontslagen door zijn krant. Hij heeft een dode moeder en neemt ons mee naar de hoeren. De hoeren zijn mooi en glijden langs gladde metalen pilaren, ook komen er mannen die verkleed zijn als matrozen. Ik heb ook al een dode moeder en die was dol op Rusland. Steeds als ik iets doe, denk ik aan haar, ‘moet je nou eens zien, moedertje,’ zeg ik tegen mezelf als ik een cocktail drink of een vorkje meeprik van de Beluga, ‘moet je me nou eens zien,’ fluister ik tegen mezelf als ik naakt op de vensterbank klim om het raam open te schuiven. Dat van Het behouden huis maak ik allemaal nog weleens duidelijk, denk ik, de Russen zijn er niet aan toe, die denken nog te veel zwart-wit, in termen van goed en kwaad, de studentes op het instituut zijn jong en mooi, wat moeten ze met de halfhartigheid van de dingen? Tsaar Peter sloeg zijn zoon dood, hij was bescheiden, leergierig, eenvoudig en wars van protocol. Moet je dan aankomen met verhalen dat de mens zowel goed als slecht is?
De broeken van de matrozen zijn spierwit en hebben een split, halverwege hun dans trekken ze de broeken van de band tot beneden open, dan staan ze ineens in hun spierwitte ondergoed. We zitten onwennig naast elkaar, de mannen wilden maar dat ze zonder ons, de blonde gastvrouw van het instituut en mij, naar binnen waren gekomen, en wij, de twee volledig geklede vrouwen, wilden maar dat de mannen ons alleen lieten zodat we vrij konden kijken en denken. Daarna gaan we uit eten, we gaan elke avond uit eten en drinken wijn, ik snoep van de kaviaar, ook al ik heb ik er niets van besteld, ik mag een hapje van mijn tafelheer. Hij is erudiet, ontwikkeld, misogyn en soms wat bitter, kortom: een prima tafelgenoot, ‘dat is heerlijk,’ zeg ik proevend, ‘dat is echt verrukkelijk, nou echt,’ ik druk de zwarte, glinsterende kraaltjes stuk tegen mijn verhemelte en denk aan het kookboek Aan tafel met de Romeinen over wat voor sommige Romeinen het toppunt van genot was: een zwijn met daarbinnen een haas en daarbinnen een vogel met daarbinnen weer een truffel of gekonfijte vruchtjes of zoiets. Mijn tafelheer kijkt me aan terwijl ik van de kaviaar snoep. ‘Maak je geen zorgen,’ zegt hij, ‘op een dag vind je wel een rijke man.’ Ik denk aan alle rijke mannen die me voortaan zullen voeren, zodat ik niet langer voor mijn eigen brood hoef te zorgen, wat immers een groot onrecht is, want lelijk ben ik niet.
De volgende dag gaan we naar De Hermitage, de mannen hebben De Hermitage al een keer bezocht en ik ren achter ze aan door de zalen, ik hou stil bij het schilderij van Rembrandt, Het Offer van Abraham, en probeer me de wandeling na afloop voor te stellen, als vader en zoon samen de berg af gaan, het kind niet geslacht, de vader geen moordenaar, maar toch… en of ze ooit nog hand in hand zullen lopen.
Buiten plagen de mannen me met mijn synthetische bontmuts; ik heb een rode striem op mijn voorhoofd waar het stiksel mijn huid irriteert, ze zeggen dat de Russen zich er gek om lachen, in een etalage kijkt een opgezette beer naar me, een opgezette lynx toont haar pisgele tandjes, werelden van bont passeren me, daaronder warme mannen en vrouwen van vlees en bloed. Ik denk aan alle Russische dingen die ik ken: Lara die wachtte op Zhivago, hoe rood het Rode Plein is, hoe Poesjkin werd doodgeschoten tijdens een duel en zijn woorden: ‘een wettige kut is als een warme muts met oorkleppen’, aan de Oekraïner die ik zag in een documentaire, zijn vrouw lag op een sofa, ze zei niet veel, hij had haar alle tanden uit de mond geslagen omdat ze commentaar had gehad op zijn drankgebruik.
Het miezert, het zou moeten vriezen dat het kraakt, maar de Nevski Prospekt is nat en glimt, zodat we niet eindigen bij onze voeten maar doorlopen tot in het steen daaronder, het is nacht, we slenteren over straat, de mannen dragen lange donkere jassen, er hangt een eigenaardig violet in de lucht dat ik nog niet eerder ergens heb gezien, voor ons op de brede stoep rijdt een groepje ruiters, de paarden laten een spoor van warme mest achter, we twijfelen of we het nachtleven nog verder in zullen gaan, maar gaan toch op zoek naar een nachtclub, plotseling rent er een man langs, hij heeft zijn kraag hoog opgezet, hij lijkt op een figuurtje van Keith Haring, zwart omrand tegen het brede lege vlak van de muur, een troepje mensen volgt hem, de paarden verderop staan stil, zonder ruiter, hun hoofden naar beneden gebogen, de staarten afhangend. Het groepje bestaat uit drie jonge vrouwen, hun monden staan open, ze schreeuwen, ze hebben de man omcirkeld en trappen en schoppen hem, in zijn maag, tegen zijn benen, in zijn zij, een van de aanvalsters rent terug naar de paarden en koppelt een stijgbeugel los, opgewonden lachend passeert ze ons als een schicht, de stijgbeugel slingerend aan het klappend leer, ze slaat de man met de stijgbeugel, ze veert steeds op terwijl ze slaat, de vrouwen worden een kluwen wolven die zich te goed doen aan een stuk rauw vlees, de man maakt geen geluid, we zien alles heel goed, helemaal alsof het de bedoeling is dat we het goed zien, een van ons, ik ben het zeker niet, belt met de gsm de politie, dat moet de journalist zijn, die uitstekend Russisch spreekt. Als de agenten eindelijk arriveren, staan ze stil aan de andere kant van de Nevski, stappen ze langzaam uit, leunen ze tegen hun wagen, praten met elkaar, de man kruipt traag omhoog, alsof hij door schaduwhanden wordt opgetrokken en verdwijnt, schokkerig bewegend, als een schaduw, een Nosferatu. Alles glinstert in de regen en de vrouwen lopen terug, ze zijn jong maar niet mooi, wat iets goedgemaakt zou hebben, ze hebben grove gezichten, hun haar is vettig en halflang, maar lelijk zijn ze toch ook niet, de grijns op het gezicht van de meid met de stijgbeugel is geel en gespleten, die brede grimas kerft haar gezicht in twee – in bed lig ik wakker van de vraag waaraan dat gezicht me doet denken, want ik weet zeker dat ik het eerder heb gezien, later schiet het me te binnen, het lijkt op Goya’s afbeelding van een idioot.
Op weg naar onze kamers zwijgen we, een van de mannen begeleidt me galant naar de deur, binnen hoor ik hem even later schuifelen over het krakende parket, onderweg passeren we nog een paar jongens, dof en grijs en grauw waren ze samengedrongen: bleke gezichten met blauwe huid onder de ogen die niets zien en niets missen, fles drank in de hand, één droeg een gebreid mutsje, een ander heeft kapotte handschoenen, ze hadden jeans aan met zwarte leren riemen, één heeft lippen die heel fijn getekend zijn, met twee puntjes bij de bovenlip, en ze zijn dronken, natuurlijk, maar ze schreeuwden niet, ze boerden niet, ze fluimden niet op de grond en floten niemand na, ze leunden tegen elkaar om niet te vallen en niet te staan.
Hoe is het mogelijk dat ik, terugdenkend aan de vechtpartij, niet het gezicht van die man heb opgeslagen, maar het klapperende leer waaraan de stijgbeugel hing, de verlichte etalages… het gezicht van die meid, haar gespleten grijns… en hoe we daar stonden, ook al kon ik mezelf toen niet zien, nu zie ik me wel in het groepje: stijf, verkleumd, koud.
De gele, brede lach op het gezicht van de teef, weer hoog terug op haar paard, die vreemde lege stad, met dat paarsviolette licht, de kolkende hitte in mijn kamer… de donkere amorfe massa tegen de muur die niets van ons verwachtte… van niemand… en gebogen kruipend verdween, dat is in mijn geheugen allemaal samengeklonterd, opgevroren en weer smeltend… maar geen vrees, schrik of verbijstering.
Het is een geschiedenis en ik was erin aanwezig, daarom is het de meest ware geschiedenis die ik ken. Al zo lang als ik leef verwar ik schoonheid met goedheid en goedheid met schoonheid, het was winterse graffiti die met een mens werd geschreven, de reis kostte me geen euro, ‘s ochtends kocht ik een bontmuts, ik bewaarde het bonnetje en heb mijn kosten vergoed gekregen, ik heb nu al drie keer over deze man en deze vechtpartij geschreven, steeds zoek ik een kern, iets dieps en waarachtigs, maar steeds komt het erop neer dat ik al schrijvend denk: wat een winterse gebeurtenis, wat een echte Winterse vertelling.

In september verschijnt De Revisor 33, een nummer rond het oeuvre van Manon Uphoff, een van onze interessantste schrijfsters. Daarom plaatsen we deze zomer haar Revisor-archief op de website. Lees je in! In het dubbeldikke eerste nummer van 2006, dat gewijd is aan literaire kritiek, schrijft Uphoff ‘Brief’. ‘Achteraf op kritiek reageren is veel ingewikkelder. Een innerlijke stem houdt tegen. Niet doen, niet doen. Vooral niet de openbaarheid zoeken. Waarom niet? Is het omdat we al weten dat we zullen eindigen in de hoek van de mokkers en gekwetsten? Is het altijd een zwaktebod? Hangt er altijd de kwalijke reuk over van gekrenkt eergevoel, ziekelijke paranoia, gebrek aan zelfkennis? Wat is er tegen die publieke verdediging?’

*

Beste…,

Nou dat was een reuzefijne week waarin ik schreef aan een stuk dat moest gaan over u, mij, de literaire kritiek, over boeken en auteurs, terwijl er ondertussen voortdurend nieuwe en prikkelende en tot nadenken stemmende stukken van anderen in mijn mailbox belandden, in een artikel van Arjen Fortuin zo’n beetje alle Nederlandse auteurs door het afvalputje werden gespoeld onder de kop ‘De Belgen zijn beter’ en het verhaal dat ik voor het glossy damesblad Elegance had geschreven, geweigerd werd ‘omdat de lezers zich er niet bij thuis zouden voelen’:

Beste Manon,

Dank voor je korte verhaal. De hoofdredacteur en ik waren er zeer van onder de indruk en ik heb het ook met veel plezier gelezen. Het is van hoge kwaliteit en goede lengte, maar, je voelt de bui misschien al hangen, helaas: we kunnen het niet plaatsen.
De reden is dat de wereld die jij beschrijft (Manga, Tokioscène, Kill Bill, Tarantino, onthoofding op tv) niet refereert aan de wereld van de lezeres. Het staat gewoon te ver van haar af. We vinden het ontzettend jammer, want nogmaals, het verhaal is prima en het onderwerp ook razend interessant, maar de lezer moet er wel iets van zichzelf of de wereld om haar heen in herkennen.
Dus Manon, we keuren het niet af, maar plaatsen het niet. Toch zouden we dolgraag een kort verhaal van je willen plaatsen. Zie jij kans om een nieuw verhaal te schrijven, met bv 10 februari als uiterste inleverdatum?
Nogmaals Manon, ik vind het heel vervelend maar ik hoop toch dat je de tijd en de moeite nog wil nemen.

Ik hoor het graag!

Hartelijke groet

Godzijdank dat het verhaal in ieder geval ‘van hoge kwaliteit’ en vooral ook ‘van goede lengte’ was geweest. Verheugend ook dat ze het niet ‘afkeurden’, maar het gewoonweg niet plaatsten. Het omgekeerde, bleek ook, zou geen enkel probleem zijn geweest. Een ‘afgekeurd’ verhaal, beroerd geschreven maar naadloos aansluitend bij de kort te houden leefwereld van de lezeressen van de Elegance. Ik schreef terug – het stuk van Ilja Leonard Pfeijffer over het geweigerde gedicht van Harmens gonsde nog door mijn hoofd – dat het ‘jammer’ was, maar ‘geen enkel probleem’, te laf om na te vragen of er wel betaald ging worden.
‘Het verhaal loopt niet weg,’ mailde de redactrice nog geruststellend, ik vond er ‘vast nog wel een plaatsje voor’. Waarna dit stuk maar bleef steken in mijn pen, brief werd, beschouwing, van alles en nog wat, toen het begon uit te dijen als een gezwel, snoeide ik het bij, wilde ik nu eens echt hard uithalen, dan weer me hautain afzijdig houden, raakte ik volledig verstrikt, klaagde ik mijn nood bij collega Herman Franke die me het hele artikel nog eens uit handen sloeg met zijn column (zie zijn bijdrage in dit nummer) die kort, krachtig, scherp en oneindig veel indringender verwoordde wat ik maandag, dinsdag, woensdag, donderdag en vrijdag nu eens aarzelend en weifelend, dan weer koortsachtig verhit probeerde uit te drukken. Nee, voor polemiek ben ik niet in de wieg gelegd. Iets in mij trekt zich terug, zoekt niet de regelrechte aanval, maar het volgende boek. Soms zie ik u als geliefde, soms als vriend die over mijn schouder meekijkt. Soms als een vijand die stinkt uit de bek, druipend geel slijm tussen uw tanden. Soms schrik ik van u als u uit het donker naar voren komt en ik mijn hand wel uit wil steken, maar het koude glas raak, zoals de keer dat ik in een warenhuis schrok van mijn eigen spiegelbeeld dat op me af kwam lopen, ferm en fris als een onbekende, maar vastbesloten me te ontmoeten.

Veel dierbaarder dan het antwoord op of de speurtocht naar de vraag wat ik bedoel is me mijn eigen zoektocht in de duisternis, op zoek naar iets dat er is, maar dat zich nog niet laat grijpen. Het spoor dat een mot trekt in het donker. Het moment dat taal zich hecht aan iets, ermee samensmelt, er even onlosmakelijk mee verbonden raakt als de stem van Billy Holiday of Nina Simone met de muziek (‘lilac wine, is bitter and heavy, like my love – isn’t that he, coming to me’) of er gulzig op landt als een vlieg. In zijn voorwoord bij A Streetcar Named Desire zegt Tennessee Williams over het schrijven: ‘My back is to the wall and has been to the wall for so long that the pressure of my back on the wall has started to crumble the plaster that covers the bricks and mortar.’ En op de vraag of hij nooit te maken heeft met blokkades, is zijn onmiddellijke antwoord: ‘Oh, yes, I’ve always been blocked as a writer but my desire to write has been so strong that it has always broken down the block and gone past it.’ In dit proces zit voor een groot deel de eerste beloning van het schrijven. Het moment dat je de muur voelt verkruimelen.
Iedere schrijver is ook criticus van het eigen werk. Dat mag een schot voor open doel zijn, maar hij is dit meteen in veel sterkere mate dan de criticus ‘ook’ schrijver is van de boeken die hij haat of bewondert, die hem tergen, uitdagen, doen geeuwen van verveling en die hij door te lezen en te kritiseren tot eigen werk maakt. Of waarvan hij zich juist in scherpe bewoordingen distantieert. Het is onderdeel van het lezer zijn dat je het werk dat je leest heimelijk als je solitaire ontdekking beschouwt, het resultaat van eigen leeservaring, inzicht en grote gevoeligheid. Hoe armer het boek, hoe gekwetster de lezer. Hoe rijker het boek, hoe rijker de (bekwame) lezer zich voelt. Sommige van de schatten zijn zichtbaar voor de ergste bijzienden, andere meer verborgen, het lijkt wel of die alleen voor mij zijn, alleen door mij te vinden, o, wat een voortreffelijk, buitengewoon lekker mooi aangrijpend onthutsend overweldigend omverwerpend enzovoort boek is dit toch!
De beste werken smeden de beste lezers. En de beste recensenten, nog nagloeiend van het avontuur, weten dat als zij met hun lezing dit beste in het werk tot stand doen komen, dit toch altijd eerst de kwaliteit van het werk is.
Betekent dit dat als er in een werk geen rijkdom wordt waargenomen, die er ook niet in aanwezig is?
Dat hangt ook af van de kwaliteit van de waarneming.
Zoals jullie zoeken en hunkeren naar het beste en scherpste boek, zo hunkeren en zoeken wij ons hele schrijversleven naar iemand die lijkt op onze beste, gedroomde lezer. Anthony Burgess beschreef hem ironisch: ‘The ideal reader of my novels is a lapsed Catholic and failed musician, shortsighted, color-blind, auditorily biased, who has read the books that I have read.’ Waarmee hij meteen de vinger op de zere plek legt. De werkelijk ideale lezer zijn wij zelf, maar wij zijn op grond van verhouding en band met ons werk nogal verdacht. Als een schrijver zijn manuscript eenmaal de publieke arena heeft ingezonden, doet hij er wijs aan zijn mond dicht te houden. Hij heeft immers al gesproken, langdurig, zonder dat iemand hem in de rede viel.
‘Schrijven doet het individu als het ware uit zichzelf treden en in contact komen met een gemeenschap van anderen. Schrijven gaat onvermijdelijk samen met zwijgen; schrijven, dat is in zekere zin “zich stil als een dode houden”, de mens worden aan wie de laatste repliek wordt ontzegd; schrijven, dat is van meet af aan de ander die laatste repliek gunnen,’ zegt Barthes in zijn Essais critiques.
Het is een ongeschreven wet dat een schrijver, nadat hij het boek heeft prijsgegeven aan de openbaarheid, aan andere ogen, andere geesten, zich niet meer opwerpt als verdediger van het werk waarvan hij, bij volle bewustzijn mag je hopen, ‘afstand’ heeft gedaan.

Zoals wij proberen te vergeten dat het pijnlijke oordeel gefundeerd kan zijn, gaan jullie (nu en dan zie ik jullie als een meute) soms te gretig voorbij aan de pijn van een onverdiende en voortijdige dood van een boek. Het jammerlijk besef dat alle vakbekwaamheid, inzet, eerlijkheid, gekte, waanzin, beheersing niet zijn gezien, niet goed zijn waargenomen en het boek is aangevallen of opzij geschoven op oneigenlijke gronden. Dat jullie hadden moeten zien, moeten weten, volledig voorbij zijn gegaan. Dat jullie hebben verzuimd die best mogelijke lezer te worden, niet noodzakelijk de lezer wiens eindoordeel het gunstigst uitvalt. Dan zouden we jullie het boek opnieuw willen aanbieden, het diep in de strot duwen desnoods. Dat is waarom we soms smeken, zachtjes jammeren, fluisteren, temen, flemen, rouwen en bijten in kussens of ons achteloos, koppig, overtuigd van de eigen prestatie koel van jullie proberen te distantiëren.

Nadat een tweetal lezers zich over het manuscript van Under the Volcano had gebogen en in het leesrapport hun bezwaren had geuit: het zou te traag zijn van opbouw, er zou te veel couleur locale in voorkomen, de karakters waren geen karakters, de helft kon wel weg en ga zo maar door, schreef Malcolm Lowry zijn beroemd geworden brief aan zijn uitgever. In die brief zien we een schrijver majestueus zijn werk ‘verdedigen’, nee, dat is het goede woord niet, een schrijver die zich opwerpt als die best mogelijke, bekwame lezer die tegelijk scherpe criticus is, een die zijn lezer opleidt en laat zien wat de lezer had moeten en kunnen doen. De brief is een krachtig en overtuigend pleidooi voor het recht van het literaire werk om gelezen te worden door de best mogelijke lezer. Omdat die er in dit geval niet was, kon de auteur niets anders dan reageren en zichzelf naar voren schuiven als die lezer én gids. Want die auteur is, hoewel verdacht, niet de minste lezer en kenner van het eigen werk. Pas als je als auteur ervan overtuigd bent dat de best mogelijke lezer zich over je boek heeft gebogen, ontstaat er rust. Kan je erop vertrouwen dat het boek onafhankelijk zijn weg zal gaan.
Lowry laat zien wat er gedaan had kunnen worden met het materiaal dat voorhanden is. Dat alles erin gezien en gelezen moet worden als het resultaat van een beslissing.

‘I venture to suggest finally that the book is (…) a great deal more carefully planned and executed than he suspects, and that if your reader is not at fault in not spotting some of its deeper meanings or in dismissing them as pretentious or irrelevant or uninteresting where they erupt on the surface of the book, that is at least partly because of what may be a virtue and not a fault on my side, namely that the top level of the book, for all its longeurs, has been by and large so compellingly designed that the reader does not want to take time off to stop and plunge beneath the surface.’

Dat het kunstmatig is, gewrocht, doorwrocht. Kunst.

Het verzet zich tegen zwakke, achteloze lezing. Roept om de best mogelijke lezer. Niet tegen de kritiek die dan alsnog kan worden gegeven, en is een van de krachtigste, ontroerendste en overtuigendste pleidooien voor herlezing die ik ooit ben tegengekomen.
‘I am pleading for a rereading of Under the Volcano in the light of certain aspects…’ en ‘poems often have to be read several times before their full meaning will reveal itself, explode in the mind, and it is precisely this poetical conception of the whole that I suggest has been, if understandably, missed.’
Daarbij trekt hij als gids vooruit, gaat op alle kritiekpunten in en toont aan hoe die na een intensievere, aandachtiger, zorgvuldiger lezing aan kracht verliezen. Stap voor stap toont hij met, door en voor zijn tekst nauwkeurig wat die herlezing kan opleveren en reikt de lezer het gereedschap aan waarmee die zichzelf als lezer kan verbeteren.
‘I am asking you for the moment to be generous enough to consider beside the point – if he were conditioned, I say, ever so slightly towards the acceptance of that slow beginning as inevitable, supposing I convince you it is – slow, but perhaps not necessarily so tedious after all – the results might be surprising.’
Het bijzondere en legitieme aan deze brief is niet alleen dat hij überhaupt geschreven is, maar dat hij is geschreven voorafgaand aan de publicatie van Under the Volcano. En dat wij er op een later moment inzage in krijgen. Nou lijkt het makkelijk voor een schrijver van alles en nog wat te bedenken en dit als geklopte room over een mislukt gerecht te spuiten.
‘Reading all this over I am struck among other things such as that writers can always grow fancy about their books and say almost anything at all,’ zegt Lowry dan ook. ‘This all does not of course matter two hoots in a hollow if the whole thing is not good art, and to make it such was the whole of my labour.’
In het geval van Lowry was het geen reactie op kritiek na verschijnen, maar voorafgaand aan publicatie – en dat maakt veel uit.

Achteraf op kritiek reageren is veel ingewikkelder. Een innerlijke stem houdt tegen. Niet doen, niet doen. Vooral niet de openbaarheid zoeken. Waarom niet? Is het omdat we al weten dat we zullen eindigen in de hoek van de mokkers en gekwetsten? Is het altijd een zwaktebod? Hangt er altijd de kwalijke reuk over van gekrenkt eergevoel, ziekelijke paranoia, gebrek aan zelfkennis? Wat is er tegen die publieke verdediging?
Er is geen schrijver ter wereld die er niet over droomt dat de criticus die zijn werk (onterecht) heeft gefileerd, zich op een dag gedwongen zal voelen van mening te veranderen. Of op zijn minst bereid is het werk een ‘herkansing’, een herlezing te gunnen.
‘Ik volg al jarenlang de giftige maar mislukte pogingen van mijn collega’s tot het schrijven van dit kleine onvergankelijke meesterwerk: een reactie op een slechte recensie die zowel recensent als recensie dodelijk treft. Ze stranden stuk voor stuk in rancuneus onmachtig proza. Het werkt niet. Per saldo heeft de schrijver zich op zijn pik getrapt betoond,’ schrijft Herman Franke. Wat hem er niet van weerhoudt ondertussen met duivels plezier zo’n onvergankelijk meesterwerkje te scheppen. Eenmaal bekritiseerd werk krijgt bij een-en-dezelfde criticus zelden een herkansing. Al moet ik dat een beetje nuanceren. Op Frankes Volkskrant-column, waarin hij Aleid Truijens en Arnold Heumakers aanspoorde Bernlefs Onzichtbare jongen te herlezen (een boek waarvan Aleid Truijens de eerste helft prachtig had gevonden, de tweede helft slecht, en Arnold Heumakers het eerste deel slecht en het tweede deel prachtig) kwam in ieder geval reactie van verschillende critici.
Lezen is een daad van overgave. Het kan niet altijd alleen maar de auteur zijn die wel eens een ‘zwakke’ periode kent, het ‘even niet meer weet’, ‘zoekende is’, ‘de weg kwijt’ of ‘gemakzuchtig’ is.

Ik ben op mijn hoede, leggen ze futloosheid van de criticus bloot? De vraag die ertoe doet: Is er kans dat het boek bij herlezing toeneemt in rijkdom en betekenis? Valide tegenvraag: Hoe groot is de kans dat het na een tweede blik juist platter wordt, aan diepte verliest? Kan het ene en het andere tegelijk waar zijn? De vraag stellen is hem beantwoorden. Bij twijfel verdient het boek opnieuw te worden opengeslagen.
Misschien door een ander. Daarom zijn jullie ook met velen, moeten jullie ook een horde zijn.

Toch houden we elkaar tegen, nemen het mobieltje zacht uit de hand. Drukken we elkaar en onszelf in dringende mailtjes op het hart na twaalven geen mailtjes meer te versturen. Niet naar de gehate recensent. Houden we elkaar voor dat we er om andere redenen dan wetten en praktische bezwaren van af moeten zien in de brievenbus te pissen, de echtgenote te verkrachten, de kinderen te ontvoeren.
Dat we door moeten naar het woord, het woord alleen. Een volgend boek.
We hebben jullie nodig.

Liever dan gelaten waardering, onverschilligheid of teveel aan ontzag, zie ik woede of grimmige ergernis. Opgelucht dat ik ze in ieder geval tijdig heb geschrapt, sla ik mezelf snoeihard om de oren met zwakke passages. Boos sla ik met mijn hand op tafel, valt het bouwwerk, dan is het te wankel. Geen schrijver die de ontzetting van Jeanette Winterson niet begrijpt, nadat bleek dat tekst die ze had gesnoeid, in Zwaarte was blijven staan. Probeer maar eens te ontschrijven wat al is prijsgegeven.
‘Hoe durft u te schrijven: “De charmante kerstboom, zo chatoyant met zijn lichtjes, leek hun een belofte van vreugde wonderbaar?”’ laat Nabokov in het korte verhaal ‘Spits van de admiraliteit’ een boze schrijver en criticus uitroepen als reactie op het flinterdunne romannetje van ene Solntsev, vermoedelijk het pseudoniem van ene Katja, met wie hij ooit een liefde heeft beleefd. ‘Uw adem heeft de hele boom al uitgeblazen, want één adjectief uit effectbejag achter het substantief geplaatst is genoeg om de mooiste herinnering kapot te maken. Voor de catastrofe, dus voor uw boek, was het bewegend geglinster van spikkeltjes licht in Katja’s ogen voor mij zo’n herinnering, en de kersrode weerkaatsing op haar wang van het poppenhuisje van geglansd plastiekpapier aan een van de takken, als zij het prikkelig groen uiteenboog en zich rekte om het vlammetje van een dol geworden kaars te doven. Wat heb ik daar nog van over? Niets – niets dan een weerzinwekkend literair brandluchtje.’

Wat als literair werk wordt gepresenteerd, schrijft ook Kees ‘t Hart in dit nummer, verdient het dat alles erin gezien wordt als opzettelijk en intentioneel. Ook als sommige woorden, passages de auteur lijken te zijn ontsnapt, als het hele boek lijkt te zijn ontsnapt. De schrijver is degene die kon herschrijven, overlezen, schrappen, toevoegen, kon besluiten van publicatie af te zien. Zodra de keuze is gemaakt, is er geen andere route meer dan alles wat is geschreven te zien als resultaat van een beslissing.
Dat maakt een frase als ‘natuurtalent’ ook zo strontvervelend, nietszeggend en beledigend. Het is niets meer dan een ander woord voor ‘lui’, zonder dit met voorbeelden uit het werk te willen staven. Laat zien.

Een van de kleine ontdekkingen die ik als auteur heb gedaan, nogal laat misschien, is dat het boek dat je maakt nooit zo autonoom is als je het zou willen hebben, en dat het ook zinloos is of onzinnig om daar als auteur mee bezig te zijn. Als wat je maakt goed is zal het nooit, nooit autonoom zijn. Hoe beter het is, hoe meer het streeft naar contact. Het kan alleen gekend worden in dit contact. Alleen zo bestaat het. Het roept en lokt en vraagt naar de lezers of speelt ‘hard to get’. Het wil die best mogelijke lezers, maar zal als het echt niet anders kan (een tijd) genoegen nemen met de mindere lezer. Het kan wachten, geduldig zijn, op de toekomst, op die ene lezer, voor het genoegen zal nemen met de gedachte dat die er nooit zal komen. Geen hond. Zelfs dan kan het zich nog verwarmen met de gedachte aan verleden lezers.
Soms is de komst van één lezer genoeg.

Nou ja, genoeg over kritiek. We zijn het – in de grond van de zaak – roerend met elkaar eens. We zijn het altijd met elkaar eens geweest, u en ik.

We zullen elkaar nog wel treffen. Bijna dagelijks. Voor lange tijd zal u mijn spiegelbeeld vormen, terwijl ik over fragmenten, passages en stukken dwaal, verbonden ben met de karakters, verwikkeld in schimmige liefdes, haat, walging, loyaliteit, verlangen, zoekend naar dat ene dat klopt omdat ik geen manier meer ken om het niet kloppend te maken, omdat het door mij niet meer onderuit gehaald kan worden, of alleen nog op gronden die me niet kunnen schelen. Het is de wereld die me dierbaar is en het wemelt er van de muren.

U moet wegen, vergelijken, beoordelen, in een tijdvak plaatsen, genres benoemen, overgangen waarnemen, veranderingen opmerken, proeven, testen, andere, meer of minder argeloze of verdwaald ronddolende lezers voorlichten, gidsen. U wilt ook dingen. Steeds weer nieuwe dingen. U bent gulzig. U wilt geen boeken lezen die u meteen met de vuilnis mee zou willen geven, die u onder in de kattenbak zou willen leggen, u zou wel weer vaker van uw sokken geblazen willen worden, wel eens echt onstuimig door een boek tot overgave en jankend op de knieën gedwongen willen worden. Heb ik enig, enig idee hoeveel rotzooi er is? Hoeveel schrijvers muurtjes van bordkarton neerzetten en één keer duwen met hun kippengewichtje en poef, daar is hun muurtje al gevallen en het boek klaar. Wat zou het niet verrukkelijk zijn om van tevoren eens beter ingelicht te worden over de ware inzet van de schrijver, over de werkelijke motieven en overwegingen, en dan het boek als onherleidbaar ‘gevolg’ van die inzet, motivatie en overweging te wegen. En zie ik niet dat dit, onder zware omstandigheden nog steeds gebeurt? U neemt hoestend een slok water uit het glas dat ik voor alle zekerheid maar vast voor ons allebei heb klaargezet. U verliest uw zelfbeheersing, sproeit in de rondte. Voortaan wenst u alleen het boek, en niet meer lastigvallen met de hele aanloop ernaartoe, die kop van die auteur op alle pagina’s, die auteur zo groot op posters dat je ‘s nachts in je slaap door het beeld wordt achtervolgd, die auteur als meningenspuit, die auteur met zijn of haar verleden, die auteur in een leuk outfitje in alweer een glamourblad, die auteur als bitterste criticus van werk van andere auteurs, die auteur in de kroeg, die auteur als narretje, die auteur als kwijnende spookverschijning met die blik van ik-klaag-aan, die auteur hier en daar en overal, als een klevende zwam.
Een krachtige overtuiging wenst u voortaan alleen nog uit de tekst te destilleren, niet er later als een kreukelige bijsluiter nog eens opgeplakt. Heb ik wel enig idee van uw inzet?
U heeft gelijk.
Zoals we ook niet overal in spelletjes, programmaatjes, quizjes, achterpagina’s, magazines geconfronteerd willen worden met elkaars lijfelijke aanwezigheid, hoofden, handen, haren, geur, verkeerde broeken, slobberige truien, mislukte kapsels. En we elkaars tientallen argumenten begrijpen waarom het toch niet erg is, juist wel goed, passend in deze tijd, en nou ja omdat we mensen… winkeltje… ijdelheid… moeten leven. En de onkreukbaren gaan maar ergens anders aan een andere tafel hun onbuigzame moraal bewieroken, dat wij als schrijvers, badend in aandacht en in het licht van een studiolamp moeten beseffen dat wij minder zijn, altijd zwakker, altijd stompzinniger, altijd noodzakelijk onbenulliger dan ons beste werk. Dat jullie als recensent, gevleid en trots op de bereikte positie, jullie mening glanzend uitvergroot op een opvallende plaats, moeten beseffen dat jullie altijd kleiner, altijd afgeleider, altijd pas echt belangrijk kunnen zijn als jullie stem er één is (misschien de zuiverste) in een koor van stemmen.
U weet net zo goed als ik dat de macht van auteurs en recensenten de laatste decennia is gegroeid, maar dat de macht van boek en kritiek is afgenomen. Daarom worden sommigen van u ook steeds agressiever prescriptiever, u leeft van en met ons. Vallen wij, dan valt u mee.
Het is niet onmogelijk of ondenkbaar dat boekverkopers, jury’s, commissies er op een dag werkelijk in slagen uw mening of oordeel uit de openbaarheid te drukken. Dat zou moord zijn, en alleen te verdragen als we er zeker van kunnen zijn dat daarmee niet onze best mogelijke lezers zijn omgebracht.
Alleen in die hoedanigheid hebben we u werkelijk nodig.